نویسندگان
1
استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه شهید چمران اهواز
2
استادیار علوم سیاسی دانشگاه شهید چمران اهواز
3
استادیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد
,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
10.29252/piaj.2022.225585.1197
چکیده
حقیقت و ماهیت رابطۀ دین و قدرتِ سیاسی یکی از مسائل مهم در باب نظام فکر و عملِ سیاسیِ دورۀ ساسانی است. این پژوهش کوششی مقدماتی در ارزیابی دقیقترِ رابطۀ پیچیده و چندلایۀ دین و سیاست در اندیشۀ سیاسی ایرانِ ساسانی با تحلیلِ تطبیقی رابطۀ دین و سیاست در کتاب عهد اردشیر و آرای ماکیاولی است. در این مقاله با روشی مقایسهای و نیز با کاربست روش اسکینر در فهم منطق درونی متون، رسالۀ عهد اردشیر را با تمرکز بر انگارههای دینی-سیاسی آن در تطابق با آرای ماکیاولی در شهریار و گفتارها مورد مطالعه قرار دادیم. بررسی ما نشان میدهد که اگر «کارکردهایِ سیاسیِ دین»، «ضرورت بازآرائیِ دین» و «تقدم مصلحت بر اخلاق» در نگاه ماکیاولی به رابطه دین و سیاست را معیار قرار دهیم، عهد اردشیر متضمن تمامی این عناصر در نگاه به دین در سیاست است. از اینرو میتوان این اثر را دربردارندۀ طرحی نظری از چگونگی و دقایقِ رابطۀ دین و سیاست دانست. اردشیر در عمل و نظر از همان آغازِ یکداستان کردن ایرانیان به استفاده از ابزار دین و دقائق آن بدانسان که ماکیاولی سدهها بعد اندیشیده بوده است، اما به سبب فقدان مقدمات فکری و تاریخی، نمیتوانسته همچون ماکیاولی نظریهپرداز دوران گذار باشد.
منابع
- ابنندیم، محمدبن اسحاق (1381)، الفهرست، ترجمه محمد رضا تجدد، تهران: اساطیر.
- احمدوند، شجاع، احمدرضا بردبار (1398)، «مبانی دینی دولت در ایران باستان از دوره اساطیری تا دولت هخامنشی»، دولتپژوهی، دوره 5، شماره 19، صص 81-106.
- اخلاق، سید حسن (1388)، «فارابی و ماکیاولی»، فصلنامه آینه معرفت، دوره7، شماره 19، صص145-173.
- اردشیر بابکان (1369)، کارنامه اردشیر بابکان، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران: دنیای کتاب.
- اردشیر بابکان (1348)، عهد اردشیر، ترجمه محمدعلی امام شوشتری، تهران: انجمن آثار ملی.
- اسپریگنز، توماس (1370)، فهم نظریههای سیاسی، ترجمه فرهنگ رجایی، تهران: انتشارات آگاه.
- اسکینر، کوئنتین (1380)، ماکیاولی، ترجمه عزت الله فولادوند، تهران: طرح نو.
- اسلامی، روحالله؛ محدثه جزایی (1398)، «تحلیل تداوم سازه ها و ساختارهای سیاست ایرانشهری در اندرزنامه های ایرانی و اسلامی: مطالعه موردی عهد اردشیر و سیاستنامه خواجه نظام الملک طوسی»، دوفصلنامه پژوهش سیاست نظری، شماره 25، صص1-27.
- اشتراوس، لئو (1381)، فلسفه سیاسی چیست؟، ترجمه فرهنگ رجایی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- اطمینان، خدیجه (1388)، «ماکیاولیسم و مشابهتهای مندرج در کلیله و دمنه و مرزباننامه با آن»، مجلۀ پیک نور، سال هفتم، شماره 1، صص 22-31.
- اطهری، سیدحسین؛ موسیالرضا حسینیگاج (1391)، «کالبد شکافی زوال و انحطاط سیاسی از دیدگاه ابنخلدون و ماکیاولی»، مجله دانش سیاسی و بین الملل، سال اول، شماره سوم، پاییز 1391، صص1-22.
- افروغ، سهرابعلی؛ سعید اسلامی و کمال پولادی (1399)، «بررسی تطبیقی اندیشه ورزی سیاسی غزالی و ماکیاولی»، فصلنامه سیاست متعالیه، سال 8، شماره 13، صص140-156 DOI: 10.22034/sm.2021.101235.1321
- انصافی، مصطفی؛ شجاع احمدوند (1398)، «دین و دولت در عهد ساسانی: درآمدی بر الهیات سیاسی زرتشت»، رهیافتهای سیاسی و بینالمللی، دوره 11، شماره 1، صص34-57.
- ایمانپور، محمدتقی (1371)، «مبانی نفوذ و مقام روجانیون زرتشتی در دوره ساسانی»، مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی(مشهد))، دوره 25، شماره 1-2، صص 288-273.
- بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (2536)، تاریخ بیهقی، تصحیح علیاکبر فیاض، تهران: انتشارات مهتاب.
- تفضلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار،تهران: سخن.
- جاحظ، عمروبن بحر (1914)، التاج فی اخلاق الملوک، ج۱، چاپ احمدزکی پاشا، قاهره.
- جلیلیان، شهرام (1397)، تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان،چ2، تهران: سمت.
- جلیلیان، شهرام (1396)، نامه تنسر به گشنسپ، اهواز: دانشگاه شهید چمران.
- جلیلیان، شهرام (1394)، «موقعیت جغرافیایی جنگ هرمزدگان؛ جنوب یا شمال؟»، دو فصلنامه تاریخ ایران، شماره 19، (پیاپی 5/77)، صص 68-27.
- جلیلیان، شهرام (1400)، «ساسانیان روحانی تبار بودند»، تاریخ ایران، دوره 14، شماره پیاپی 31، صص 69-23.
- جم، پدرام، (1398)، «آِیا ساسانیان روحانی تبار بودند؟)، پژوهشهای علوم تاریخی، دوره (11)، شماره (2)، صص 62- 43.
- خرمشاد، محمدباقر، روحاله اسلامی (1392)، «فراز و فرود حکومتمندی در عصر ساسانیان: مطالعة موردی نامة تنسر، عهد اردشیر»، فصلنامه جستارهای سیاسی معاصر، سال چهارم، شمارة دوم، صص 1-26.
- خسروی، زینب (1393)، تحول اندیشه سیاسی در دوران تاریخی ایران به استناد دادههای باستانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده علوم انسانی.
- خواجه نظامالملک (1399)، سیاستنامه، بر اساس نسخه هیوبرت دارک، به اهتمام هادی اکبر زاده، تهران: روزنه.
- دریایی، توریج (1392)، ساسانیان، ترجمه شهرناز اعتمادی، تهران: توس.
- دستمالچیان، مهدیه (1388)، نسبت دین و سیاست در ادیان ایران باستان با تکیه بر دوران هخامنشی و ساسانی، پایاننامه کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- دهقانیان، جواد؛ ناصر نیکوبخت (1390)، «نقد اخلاقگرایی در کلیله و دمنه با نیمنگاهی به اندیشههای ماکیاولی»، فصلنامۀ نقد ادبی، سال چهارم، ش 14، صص133- 159.
- دوشنگیمن، ژاک (1385)، دین ایران باستان، ترجمه: رویا منجم، تهران: علم.
- رجائی، فرهنگ (1395)، تاریخ اندیشۀ سیاسی در شرق باستان، تهران: قومس
- رضاییراد، محمدرضا (1378)، مبانی اندیشه سیاسی در خرد مزدایی، تهران: طرح نو.
- رضوانیان، قدسیه؛ عفت سادات غفوری (1394)، «تبیین شکاف بین سیاست و اخلاق بر مبنای نظریه ماکیاولی با بررسی پند و اندرز در داستان شیر و گاو کلیله و دمنه»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال 7، شمارة 25، صص 41-58.
- زمانیمحجوب، حبیب (1387)، تعامل دین و حکومت در ایران باستان، تاریخ پژوهان، شماره 14، صص43-70.
- زنر، آر.سی (1375)، طلوع و غروب زرتشتی گری، ترجمه تیمور قادری، تهران: انتشارات فکر روز.
- شریعت، فرشاد؛ مهدی نادری باب اناری (1390)، «جدال اخلاق و سیاست در اندیشه خواجه نصیرالدین طوسی و نیکولو ماکیاولی»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال 7، شماره 1، صص87-116.
- شریعت، فرشاد (1387)، جان لاک و اندیشه آزادی، تهران: آگه.
- شهبازی، شاپور (1389)، تاریخ ساسانیان؛ ترجمة بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- صالحی، کورش؛ بیات ستاریان (1388)، «نقش روحانیان زرتشتی در ساختار جامعه ایران عصر ساسانی»، پژوهش های تاریخی، پاییز و زمستان ۱۳۸۸ شماره ۵، صص119-148.
- طباطبایی، سیدجواد (1392)، خواجه نظام الملک طوسی: گفتار در تداوم فرهنگی ایران، تهران: مینوی خرد.
- طباطبایی، سیدجواد (1377)، درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران، تهران: کویر.
- طباطبایی، سیدجواد (1387)، جدال قدیم و جدید: از نوزایش تا انقلاب فرانسه، تهران: ثالث.
- طبری، محمدبن جریر (1352)، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ج2، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- عباسیان، احمد (1385)، فلسفه و آیین زرتشت، چ1، تهران: ثالث.
- عبدالهی، فرشته (1369)، دین زرتشت و نقش آن در جامعه ساسانیان، چاپ اول، تهران: ققنوس.
- فرای، ریچارد نلسون (1393)، میراث باستانی ایران، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- فردوسی، ابوالقاسم (1385)، شاهنامهی فردوسی، بر اساس نسخهی ژلمول، به کوشش عبدالله اکبریان راد، تهران: انتشارات الهام.
- فرنبغ دادگی (1395)، بندهشن، ترجمه مهرداد بهار، ویراست دوم، چ5، تهران: توس.
- قادری، حاتم (1384)، تاریخ اندیشههای سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت.
- قائممقامی، سیدمحسن (1389)، «بررسی سیاست دینی هخامنشیان بر اساس کتیبهها»، پژوهشهای تاریخی، دوره 2، شماره 2، صص81-92.
- کریستینسن، آرتور (1314)، وضع دولت و ملت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان، ترجمه مجتبی مینوی، تهران: چاپخانه مجلس.
- کوثری، مسعود (1387)، «روش مقایسه ای» در: رهیافت و روش در علوم سیاسی، تهران: سمت.
- کلوسکو، جورج (1391)، تاریخ فلسفه سیاسی از ماکیاولی تا منتسکیو، تهران: نی
- ماکیاولی، نیکولو (1366)، شهریار، ترجمه داریوش آشوری، تهران: پرواز.
- ماکیاولی، نیکولو (1388)، گفتارها، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
- ماکیاولی، نیکولو (1400)، شهریار، ترجمه محمود محمود، تهران: انتشارات نگاه.
- مجتبائی، فتحالله (1389)، شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان، تهران: هرمس.
- محمدیملایری، محمد (1394)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران: توس.
- مرتضوی، سیدخدایار (1388)، «کاوشی در روش شناسی تاریخ اندیشه سیاسی: مطالعه موردی نقد اسکینر بر روششناسی قرائت متنی»، فصلنامه سیاست، دوره39، شماره1، صص285-304.
- مرسلپور، محمد و حسین شیرمحمدی (1396)، «تأثیر اندرزهای اردشیر ساسانی بر سیاست نامه خواجه نظام الملک»، مجله مطالعات ایرانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره 32، صص167-179.
- مزداپور، کتایون و دیگران (1395)، ادیان و مذاهب در ایران باستان، تهران: سمت.
- مسعودی، علیبنحسین (1365)، مروج الذهب و معادن الجوهر،ج1، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مسکویهرازی، ابوعلی (1369)، تجاربالأمم، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران: انتشارات سروش.
- نیبرگ، هنریک ساموئل (1383)، دینهای ایران باستان، ترجمه: سیفالدین نجمآبادی، کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان.
- هرتسفلد، ارنست (1381)، ایران در شرق باستان، ترجمه همایون صنعتیزاده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- هرسیج، حسین (1381)، «روش مقایسهای: چیستی، چرایی و چگونگی به کارگیری آن در علوم سیاسی،» مجلّه دانشکده علوم اداری و اقتصادی دانشگاه اصفهان، 13، 1: 7-17. در: http://ensani.ir/fa/article/download/291105 (27/9/1400)
- هگل، گ.و (2535)، عقل در تاریخ، ترجمه حمید عنایت، تهران: انتشارات علمی دانشگاه صنعتی.
- یارشاطر، احسان، و دیگران (1380)، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، ترجمه حسن انوشه، ج3، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- Boyce, M., Chaumont, M. L., Bier, C.(2021) “ANĀHĪD,” Encyclopædia Iranica, I/9, pp. 1003-1011, available online at http://www.iranicaonline.org/articles/anahid (accessed on 2021-10-14).
- Gariboldi,A.(2004) Astral Symbology on Iranian Coinage, East and West, Vol. 54, No. 1/4 (December 2004), pp. 31-53.
- Ridolfi, R. (1963) The Life of Niccolo Machiavelli, London: Routledge