مشروعیت و مشارکت سیاسی در اندیشه فقهای شیعه

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشگاه شهید بهشتی

10.29252/piaj.2020.100629

چکیده

کـی از مسـائل مهـم تأثیرگـذار بـر موضـوع حاکمیت سیاسـی مـردم در حـوزه عمومـی و بطور کلـی دمکراسـی در کشـورهای اسـالمی دیدگاه هـای فقیهـان بـه اصل انتخابـات و به طـور کلی مشـارکت مـردم در سرنوشـت خویش اسـت. برداشـت های اجتهادی فقهای شـیعه کـه از منابع و متـون اسـالمی، آیـات و روایـات و متأثـر از مقتضیـات زمان و مکان اسـت، طیف وسـیعی از ً متضـاد را سـبب گردیـده اسـت. بـا توجـه بـه دیدگاههـای متفاوت، نظریـات مختلـف و بعضـا در خصـوص مبانـی مشـروعیت و مشـارکت سیاسـی سـئوالی کـه مطـرح میشـود این اسـت که بـر اسـاس مبانـی فقهـی شـیعه در بیـن فقهایـی کـه بـه حاکمیت سیاسـی فقیـه در عصـر غیبت اعتقـاد دارنـد، مبنـای مشـروعیت بخـش نظـام اسـالمی ناشـی از شـرع انـور اسـت یـا از رأی ، نظـر و اراده مـردم ناشـی می شـود؟ نسـبت رأی مـردم و والیـت فقیـه چیسـت؟ پاسـخ های سـه گانـه یـا فرضیههـای جانشـین یـا رقیـب در قالب سـه گفتمان فقهـی مطـرح میشـوند؛ ۱ -مبنای مشـروعیت بخـش نظـام اسـالمی، ناشـی از قوانین شـرع اسـت و جمهـور مردم در مشـروعیت بخشـی بـه نظام اسـالمی دخالـت ندارند )نظریـه انتصـاب(. ۲ -در نظام اسـالمی جمهور مردم مسـلمان بنـا بـر خـرد جمعی ایـن نظـام را آزادانه بـر سرنوشـت خویش حاکـم می کننـد )نظریه توکیـل( ۳ -در نظـام سیاسـی دولـت – امامـت مبنای مشـروعیت، قوانین اسـالمی پذیرفته شـده از ناحیـه جمهـور مـردم مسـلمان اسـت. بـه عبـارت دیگـر بـا تفکیـک مشـروعیت و مقبولیـت زمانـی کـه بیـن قوانیـن شـرع و رأی مـردم اتفـاق و هماهنگـی ایجـاد شـود نظام اسـالمی تحقق عینـی می یابـد. براسـاس ایـن نظریـه فقهـی هماننـد دوره حاکمیت معصـوم مشـروعیت همانند ضـرورت وجـود حکومـت در حوزه فلسـفه سیاسـی و عامل توجیـه کننده اعمال قدرت اسـت و زمانـی کـه سیاسـت و عملکـرد نظـام سیاسـی مورد قبـول مردم قـرار گیـرد مقبولیت هـم حاصل می شـود. مشـروعیت والیـت هماننـد نظریـه نصـب از ناحیـه قانون شـرع اسـت و بیعـت و رأی مـردم هماننـد نظریـه وکالـت، والیت را از قـوه به فعـل در آورده و مبسـوط الید می کنـد. توضیح و تبییـن فرضیـه هـای فـوق بـا اسـتفاده از روش توصیفـی، تحلیلـی انجـام پذیرفتـه اسـت و داده از منابـع و متـون دسـت اول مـورد ً هـا هـم بـا اسـتفاده از شـیوه اسـنادی و کتابخانـه ای عمدتـا بهره بـرداری قـرار گرفته اسـت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Legitimacy and political participation in the thought of Shia Faqihs

نویسنده [English]

  • Javad Etaat
چکیده [English]

A key important factor in Muslim countries and in relation to public domain, especially with regards to democracy is religious scholars’ viewpoints. Their jurisprudential perceptions which are based on Islamic resources (the Quran and narrations form the Prophet) and influenced by contextual elements such as time and geography have resulted in a wide spectrum of various and even contradictory positions. Given this, different questions arise about origins of legitimacy, compliance and political participation, e.g. how does Islam compromise with republicanism? And also; in an Islamic society the ruler is people’s representative who is appointed by them to govern the society on their behalf or he has custodianship over people? On what basis does an Islamic political system gain its legitimacy; people’s vote or religious authorities? And finally, what relationship does exist between people’s vote and the Guardianship of an Islamic Jurist or Wilayate Faqih? Some Shia-Muslim scholars in answering the above questions believe that the religious political authority is only for the prophet Muhammad and his infallible successors (P.B.U.T) and there is no such a right for anyone else. They restrict a faqih’s social-political authority only to the area which is known as Hesbiyah affairs in the Islamic literature. In contrast, those scholars who believe in the same authority with the prophet for the jurists have created three different discourses in this field. First: An Islamic political system obtains its legitimacy from the law of sharia and therefore people has no interference or contribution in this ground (the appointing theory or the law of sharia). Second: People freely and in accordance with collective wisdom choose an ئIslamic system to govern them (the representative theory). Third: those Islamic laws accepted by majority of Muslims is the basis of legitimacy in an Islamic political system (state-Imamat theory). In other words, the third discourse with differentiating between legitimacy and compliance stress on this fact that an Islamic political system will be actualized only if people’s vote meet with the law of sharia. According to this jurisprudential verdict, while the custodianship aspect of a ruler (wilayat) receives its legitimacy from the sharia- that is similar to the appointing theory- but it is the public vote that makes applicable the custodianship in the social-political arena; like the representative theory.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Legitimacy
  • political participation
  • compliance
  • republicanism
 
منابع و مأخذ؛
امام خمینی، روح الله ( 1378)، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی(ره).
امام خمینی، روح الله،1369)، شئون و اختیارات ولی فقیه، تهران،  انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
امام خمینی، روح الله(1361)، در جستجوی راه از کلام امام: از بیانات و اعلامیه‌های امام خمینی از سال 1341 تا 1361، تهران، انتشارات امیرکبیر.
امام خمینی، روح الله(1392)، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
جوادی آملی، عبدالله،(1369، پیرامون وحی و رهبری، قم، الزهرا، چاپ دوم .
جوادی آملی، عبدالله(1379)، سیری در مبانی ولایت فقیه، فصلنامه حکومت اسلامی،شماره اول.
جوادی آملی، عبدالله1377)، ولایت فقیه(رهبری در اسلام)، تهران، مرکز نشرفرهنگی رجاء.
قاضی زاده، کاظم،(1377)،اندیشه­های فقهی،سیاسی امام خمینی(ره)،تهران،مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری.
حسینی تهرانی، محمد حسین( بی تا)،  وظیفه فرد مسلمان در احیای حکومت اسلامی.مشهد.بی نا.بی تا.ص166.
 خبرگزاری ایسنا.14/8/1381.
 روزنامه شرق.16/3/1383.
زرگری نژاد، غلامحسین(1377)، رسائل مشروطیت، تهران،  نشر کویر.
سبحانی، جعفر(1370)، مبانی حکومت اسلامی، ترجمه داود الهامی، قم، انتشارات توحید.
شمس الدین، محمد مهدی(1376)، حدود مشارکت سیاسی زنان در اسلام، ترجمه محسن عابدی، تهران،انتشارات بعثت.
صالحی نجف آبادی، نعمت الله(1363)، ولایت فقیه،حکومت صالحان.تهران، انتشارات رسا.
صالحی نجف آبادی، نعمت الله(1380)، ولایت فقیه،حکومت صالحان، تهران، انتشارات امیدفردا.
 صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران(1369)، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، جلد سوم.
طاهری، حبیب الله. (بی تا)، تحقیقی پیرامون ولایت فقیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سید محمد حسین(1363)، تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی.
ظریفیان شفیعی، غلامرضا(1376)، دین و دولت در اسلام، تهران، موسسه علمی و فرهنگی میراث ملل.
کدیور، محسن(1377)، حکومت ولایی، تهران، نشرنی، چاپ اول.
کدیور، محسن(1380)، نظریه های دولت در فقه شیعه،  چاپ پنجم ،تهران، نشر نی.
مصباح یزدی، محمد تقی(1369)، حکومت اسلامی و ولایت فقیه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی.
مصباح یزدی، محمد تقی(1379)، بحثی کوتاه و ساده پیرامون حکومت اسلامی و ولایت فقیه.تهران، سازمان تبلیغات اسلامی.
مصباح یزدی، محمد تقی(1379)، نظریه سیاسی اسلام.جلد دوم، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصباح یزدی، محمد تقی(1381)، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه.به کوشش محمد مهدی نادری قمی.قم:موسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی(1388)، مشکات هدایت(پرسش وپاسخ در حوزه ولایت فقیه.قم:موسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی.چاپ اول.
مطهری، مرتضی(1361)،پیرامون جمهوری اسلامی، قم، انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی(1368)، پیرامون انقلاب اسلامی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات صدرا.
منتظری حسین علی (1383)، رساله حقوق، قم، انتشارات سرایی، چاپ دوم
منتظری، حسین علی(1369)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، جلد دوم، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، قم، نشر تفکر.
موسوی بجنوردی، سید محمد(1377)"نقش مشارکت سیاسی در مشروعیت حکومت اسلامی"، به اهتمام علی اکبر علیخانی، تهران، نشرسفیر.
مومن قمی، محمد(1375)، تزاحم کارهای حکومت اسلامی وحقوق اشخاص، مجله فقه اهل بیت(ع) شماره 6-5.
نائینی، میرزا محمد حسین(1378)، تنبیه الامه وتنزیه المله، تهران، شرکت سهامی انتشار.