دولت رانتی و چالش های دولت سازی در عصر پهلوی دوم (1357-1332)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه یاسوج

چکیده

منابع و درآمدهای ملی همواره یکی از مهم‌ترین و حیاتی ­ترین ابزارها برای تکوین دولت مدرن و پیشبرد فرایند دولت ­سازی در هر کشوری به شمار می­ آید. با ­این­حال، میزان و نحوه بهره ­برداری از این منابع توسط نخبگان و سیاست‌گذاران می­ تواند پیامدهای مثبت و یا منفی برای توسعه ملی در پی داشته باشد. در دوره پهلوی دوم، درآمدهای سرشار نفتی جایگاه مهمی در سیاست و اقتصاد ایران پیدا کرد و بخش عمده­ ای از بودجه و هزینه ­های دولت را به خود اختصاص داد. با این توصیف، پرسش اساسی پژوهش پیش رو این است که رانتی ­شدن دولت و اتکای آن به درآمدهای نفتی چه تأثیری بر فرآیند دولت‎سازی (ماهیت، ساختار، عملکرد و قابلیت‎های دولت ‎مدرن) در آن دوران بر جای گذاشت؟ فرضیه اصلی پژوهش این است که وابسته شدن دولت به درآمدهای نفتی و شیوه به کارگیری این درآمدها در فرآیند سیاست‌گذاری‌های توسعه، فرآیند دولت‌سازی در این دوره را با چالش­هایی اساسی در زمینه امنیت، نهادسازی، استقلال ملی و ... روب­رو ساخت. پرداختن به این مسئله تاریخی از آن روی حائز اهمیت است که پس از گذشت بیش از نیم قرن از وابستگی برنامه ­های توسعه به درآمدهای نفتی، دولت در ایران هم­چنان درگیر تبعات زیان‌بار این تصمیم (در عرصه داخلی و بین­ المللی) بوده و نتوانسته است خود را از کمند این چالش ­ها برهاند. برای تبیین این موضوع، ترکیبی از نظریات دولت ­سازی و نظریة دولت رانتی در این پژوهش به کار گرفته شده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rantier State and the Challenges of State-building in the Second Pahlavi Era (1332-1357)

نویسندگان [English]

  • Alireza Samiei Isfahani
  • Aaliye Abbasi
Yasooj University
چکیده [English]

National resources and revenues are always one of the most important and vital tools for the development of modern government and the advancement of the state-building process in any country. However, the extent and manner of utilizing these resources by the elites and policymakers can have positive or negative consequences for national development. During the Mohammadreza shah Pahlavi’s dynasty, oil revenues found a significant place in Iran's politics and economy, and accounted for most of the government's budget and spending. By this description. The basic question of the current study is “what effect’s have the reliance of the state on oil revenues on the state-building process and, more precisely, on the nature, structure, function and capabilities of the modern state at that time? The main hypothesis of the research is that the government's dependence on oil revenues and the way these revenues are used in the development policy-making process, the state-building process in this period faced with major challenges in terms of security, institutionalization, national independence and ... .Addressing this historical issue is important because after more than half a century of dependence of development plans on oil revenues, the government in Iran has continued to deal with the harmful consequences of this decision (in the domestic and international arena) and failed It will rid itself of these challenges. To illustrate this, a combination of state-building and Rentire state theories has been used in this research. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • State Administration
  • State-Building
  • Mohammadreza Shah Pahlavi
  • Personalist Rule
  • Oil Tyranny
  • Institutional Capacities of Government
  1. الف. منابع فارسی
  2. آبراهامیان، یرواند. (1392). ایران بین دو انقلاب، ترجمة احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتّاحی ولی لایی، تهران: نشرنی، چاپ بیستم.
  3. آبراهامیان، یرواند. (1376). مقالاتی در جامعه‌شناسی ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: نشر شیراز.
  4. ازغندی، علیرضا. (1386). روابط خارجی ایران (دولت دست نشانده) 1320-1357، تهران: قومس، چاپ هفتم.
  5. اشرف، احمد؛ عزیزی، علی بنو. (1387). طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، تهران: نیلوفر.
  6. باربیه، موریس. (1383). مدرنیته سیاسی، ترجمه عبدالوهاب احمدی، تهران: انتشارات آگاه.
  7. بشیریه، حسین. (1380). موانع توسعه سیاسی، چاپ دوم، تهران: گام نو.
  8. بدیع، برتران. (1379). توسعه سیاسی، ترجمه احمد نقیب زاده، تهران: نشر قومس.
  9. بدیع، برتران؛ بیرن بوم، پی یر. (1379). جامعه‌شناسی دولت، ترجمه احمد نقیب زاده، تهران: انتشارات باز.
  10. بدیع، برتران. (1380). دو دولت، ترجمه احمد نقیب زاده، تهران: انتشارات باز.
  11. چمنکار، محمدجعفر. (1389). مأموریت نظامی‌گری دولت پهلوی دوم و تأثیرات آن بر سیاست خارجی ایران، پژوهش‌های تاریخی، شماره 8، صص 72 و 73.
  12. حاجیانی، ابراهیم. (1380). الگوی سیاست قومی در ایران، مطالعات راهبردی، شماره‌های 1 و 2، ص 120.
  13. حاجی یوسفی، امیرمحمد. (1388). دولت، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، چاپ دوم، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
  14. حاجی یوسفی، امیرمحمد. (1377). استقلال نسبی دولت یا جامعه مدنی در جمهوری اسلامی ایران، مطالعات راهبردی، شماره 2، زمستان.
  15. حاجی یوسفی، امیر محمد. (1376). رانت، دولت رانتیر و رانتیریسم: یک بررسی مفهومی، اطلاعات سیاسی-اقتصادی، بهمن و اسفند، شماره 125 و 126.
  16. سوداگر، محمدرضا. (1369). رشد روابط سرمایه‌داری در ایران، تهران: موسسه تحقیقات اقتصادی و اجتماعی پازند.
  17. سمیعی اصفهانی، علیرضا. (1385). شکاف‌های اجتماعی و تأثیر آن بر رفتار سیاسی دولت در ایران معاصر (از انقلاب مشروطه تا پس از انقلاب اسلامی ایران)، رساله دکتری علوم سیاسی، دانشگاه تهران.
  18. شفیعی، حسن. (1386). فراز و فرود سیاست‌های ایلی در آستانه دولت سازی مدرن در ایران، سیاست داخلی، شماره 2، بهار.
  19. طاهری، ابوالقاسم؛ صفاری امان، سارا. (1388). تأثیر دولت رانتیر بر دموکراسی در ایران (پهلوی دوم)، فصلنامه تاریخ، شماره 12، بهار.
  20. فوران، جان. (1378). مقاومت شکننده، تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: نشر رسا.
  21. قدسی‌زاد، پروین؛ جودکی، محبوبه؛ ذوقی، ایرج؛ افضلی، رسول؛ امینی، محمدمهدی. (1388). پهلوی‌ها، چاپ اول، تهران: نشر کتاب مرجع.
  22. کشاورز شکری، عباس؛ عابدینی نجف‌آبادی، الهه. (1393). ویژگی‌های دولت پهلوی دوم و آسیب‌پذیری آن در مقابل بسیج انقلابی، جامعه‌شناسی تاریخی، دوره 6، شماره 2، پاییز و زمستان.
  23. کدی، نیکی. (1390). ریشه‌های انقلاب اسلامی، ترجمه عبدالرحیم گواهی، چاپ دوم، تهران: نشر علم.
  24. کاتوزیان، محمدعلی. (1372). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
  25. کاتوزیان، محمد علی. (1389). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، چاپ هفتم، تهران: نشر مرکز.
  26. کاتوزیان، محمدعلی. (1390). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، چاپ هفدهم، تهران: نشر مرکز.
  27. کارشناس، مسعود. (1382). نفت دولت و صنعتی شدن در ایران، ترجمه یوسف حاجی عبد الوهاب و علی اصغر سعیدی، تهران: گام نو.
  28. گازیوروسکی، مارک جی. (1371). سیاست خارجی آمریکا و شاه، ترجمه فریدون فاطمی، تهران: نشر مرکز.
  29. گراهام، رابرت. (1358). ایران سراب قدرت، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران: انتشارات سحاب.
  30. میرترابی، سعید. (1387). نفت، سیاست و دموکراسی، تهران: قومس.
  31. میرترابی، سعید. (1387). مسائل نفت ایران، چاپ چهارم، تهران: قومس.
  32. محمدی فر، نجات؛ احمدی، روح‌الله. (1391). نقش دولت نفتی (رانتیر) در شکل‌گیری و ماهیت طبقه متوسط جدید، چشم‌انداز ایران، شماره 72.
  33. ب) منابع انگلیسی
  34. Abrahamian, Ervand. (2008). A History of Modern Iran, Cambridge University Press.
  35. Afkhami, Gholam R. (1985). The Iranian Revolution, Thanatos on a National Scale, Washington: Middle East Institute.
  36. Amuzegar, Jahangir. (1957). Iran’s Economic Planning Once Again, Middle East
  37. Economic Papers, Beirut: Economic Research Unit, American University of Beirut.
  38. Shaul, Bakhash. (2009). The U.S. and Iran in Historical Perspective, Program on the Middle East, available on: https://www.fpri.org/article/2009/09/the-u-s-and-iran-in-historical-perspective/
  39. Beblawi, Hazem. (1387). the Rentier in the Arab State, London.
  40. Chatlus, M. (1990). Policies for Developmental: Attitudes towards Industry and Services, in G. luciani (ed.), The Arab State, University of California Press, 1990, PP 104-127.
  41. Ehteshami, Anoushiravan; Mahjoob Zweiri. (2008). Iran’s Foreign Policy: From Khatami to Ahmadinejad, Berkshire: Ithaca press, Pdf.
  42. Finer, Samuel E. (1997). The History of Government, New York: Oxford University Press.
  43. Fritz, Verena and Menocal R. Alina. (2007). Understanding State-Building from a Political Economy Perspective: An Analytical and Conceptual Paper on Processes, Embedded Tensions and Lessons for International Engagement, report prepared for DFID’s Effective And Fragile States Teams, Overseas Development Institute.
  44. Jaggers, Keith. (1992). War and the Three Faces of power: “War Making and State Making in Europe and the American, Comparative Political studies, 25 no 1 (April) p.29
  45. Ghosh, Palash. (2012). Iran’s Feared SAVAK: Norman Schwarzkopf’s Father Had Greater Impact on Middle East Affairs, International Business Times, December 28, available on: Http:ww.ibtimes.com/irans-feared-savak-norman-schwarzkopf’s-father-had-greater-impact-middle-east-affairs-97650 accessed September 27, 2014.
  46. Hallidy, Fred. (1979). Iran: Dictatorship and Development, New York, Penguin Book, pp 29-30.
  47. Halliday, Fred & Alavi, Hamza. (eds.). (1988). State and Ideology in the Middle East and Pakistan, London: Macmillan, pp.42-3. For a detailed analysis of the Shah’s character and the Role of his personality in his eventual overthrow, see Marvin Zonis, Majestic Failure: The Fall of the Shah, Chicago and London: University of Chicago Press, 1991.
  48. Kamrava, Mehran. (1990). Revolution in Iran: The Roots o f Turmoil, London: Routledge, 1990), p.15.
  49. Kamrava, Mehran. (2013). the Modern Middle East: A Political History since the First World War, 3rd ed. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, p. 145.
  50. Karshenas, Massoud. (1990). Oil, State and Industrialization in Iran, Cambridge: Cambridge University Press, p. xvii.
  51. Ledeen, Michael & Lewis, William. (1982). Debacle: The American Failure in Iran, New York: Vintage, p.39
  52. Mahdavy.Hosein. (1970). The problems of Economic Development in Rentier States: the Case of Iran, in cook. M. A. (Ed). Studies in the Economic History of Middle East, London, Oxford University press, Available on: Www. Cid.harvard. Edu/cid data/Warner-Files/natres…pdf
  53. Mofid, Kamran. (1985). Iran: Oil Revenues, Development Planning and Industrialisation - From Monarchy to Islamic Republic, PhD. thesis in the Department of Economics, University of Birmingham. (1985). Published under the title, Development Planning in Iran: From Monarchy to Islamic Republic, Wisbech: Middle East and NorthAfrican Studies, 1987).
  54. Najmabadi, Afsaneh. (1987). Depoliticsisation of a Rentier State. The Case of Pahlavi Iran, in Beb‐lawi, Hazem / Luciani, Giacomo. (eds.). The Rentier State, London: Croom Helm, 211‐227.
  55. Parvin, Manouchehr. (1968). Military Expenditure in Iran: A Forgotten Question,
  56. Iranian Studies, Vol. l, No. 4, fall.
  57. Ramazani, R. (1982). The United States and Iran: the patterns of influence, New York, N.Y.: Praeger.
  58. Scott, Zoe. (2007). Literature Review on State-Building, University of Birmingham
  59. International Development Department, available on: http://www.gsdrc.org/docs/open/hd528.pdf.
  60. Smith, Anthony c. (1983). State and Nation in the Third word, New York st. Martin s press, p11-17
  61. Strayer, Joseph. (1970). On the Medieval Origins of the Modern State, Princeton: Princeton University Press.
  62. Tilly, Charles. (1990). Coercion capilal and Euroupean ststes, Cambridge basil black well 1990, p. 43.
  63. Zonis, Marvin. (1971). the political Elite of Iran, Princeton Unuversity Press, PP 179-180.
  64. Zukerstein, J. (2014). On the Edge of Dependency: Iran in the Foreign Policy of the United States, 1979 – 2009, available on: https://is.cuni.cz/webapps/zzp/download/120157728
  65. Whaites, Alan. (2008). State in Development: Understanding State-building, A DFID
  66. Working Paper.