دین و دولت در عهد ساسانی؛ درآمدی بر الهیات سیاسی زرتشت

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه علامه طباطبائی

10.29252/piaj.2019.99861

چکیده

حداقل از زمان ورود نخستین مهاجران به ایران در دوره­ ی ماقبل مادها، ایران به لحاظ ایدئولوژیک به ایران مزدایی یا خرد مزدایی مشهور بود که در آن کثیری از خدایان، ایزدکده­ ی ایرانیان را شکل می‌دادند. اما به‌تدریج تصویر خدایان ایرانی روشن و روشن‌تر شد. البته این امر نسبتی با ساختار قدرت داشت، چنان­که با ظهور دولت ساسانی، هم‌نشینی جالبی میان آیین زرتشت با این دولت برقرار شد. این­که چرا و چگونه دولت ساسانی از میان کثیری از آیین‌های مزدایی چون زروانیسم، میترایسم، مانویت و حتی ادیان وارداتی مثل مسیحیت و یهودیت، به خدای زرتشت پیوست، واجد اهمیت پژوهشی بسیاری است. بدین‌سان، هدف این مقاله بررسی چرایی و چگونگی اولویت یافتن آیین زرتشت در ذهنیت و عملکرد زمام­داران ساسانی است. روش این مقاله، تحلیل گفتمان از نوع گفتمان لاکلا و موف است. بر این اساس، عناصر اصلی گفتمان الهیات سیاسی زرتشتی، عناصر هژمونیک، مفصل‌بندی‌ها، کارگزار اجتماعی و غیریت‌ساز آن مورد واکاوای قرار خواهند گرفت. بر اساس یافته‌های این مقاله، آیین زرتشت واجد مؤلفه‌هایی است که الهیات موجود در آن را برای سیاست یکپارچه‌سازی، هویت سیاسی و ضدیت با تکثر نیروها که خصلت اصلی حکمرانی ساسانی بود، فراهم می‌کند. نتیجه آن­که عناصر اصلی الهیات زرتشتی چون هستی‌شناسی کیهانی، جهان‌بینی خیمه‌ای، فره ایزدی و خودچیرگی، مبنای اصلی حکمرانی ساسانی را برای اجرای یک سیاست همگون‌ساز در قلمرو پارس فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Religion‌ and‌ Government‌ in‌ Sasanian‌ Era:‌ Introduction‌ to‌ Zarathustra’s‌ Political‌ Theology

نویسندگان [English]

  • Mostafa Ensafi
  • Shoja Ahmadvand,
Allameh Tabatabayi University
چکیده [English]

The idea of Iran as a religious, cultural, and ethnic reality goes back as far as the end of the 6th century B.C.E. As a political idea, we first catch sight of it in the twenties of the 3rd century C.E. as an essential feature of Sasanian propaganda. Although, up until the end of the Parthian period, Iranian identity had an ethnic, linguistic, and religious value, it did not yet have a political import. The idea of an “Iranian” empire or kingdom is a purely Sasanian one. Third-century Iran was shaken by a conflict between universalism and nationalism that was most clearly manifest in the religious and cultural sphere. The outcome of this conflict is well known: the traditionalistic and nationalistic impulses gained the upper hand, and Manichean universalism succumbed to the nationalism of the Zoroastrian Magi. Iranian identity, which up to that point had been essentially of a cultural and religious nature, assumed a definite political value, placing Persia and the Persians at the center of the Ērān-šahr, in other words, at the center of a state based on the twin powers of throne and altar and sustained by an antiquarian and archaizing ideology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • political thought
  • Sasanian
  • Zoroastrianism
  • Political theology
  • hegemony
  1. الف) منابع فارسی
  2. آخوندزاده، میرزا فتحعلی. (1376). الفبای جدید و مکتوبات، به کوشش حمید محمد زاده، تبریز: نشر احیا.
  3. احمدوند، شجاع و اسلامی، روح‌الله. (1396). اندیشه سیاسی در ایران باستان، تهران: انتشارات سمت.
  4. اشرف، احمد. (1396). هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، ترجمه حمید احمدی، چاپ هفتم، تهران: نشر نی.
  5. اکبرزاده، داریوش. (1385). سنگ‌نبشته‌های کرتیر موبد موبدان (شامل متن پهلوی، حرف‌نویسی، برگردان فارسی و یادداشت)، چاپ اول، تهران: نشر پازینه.
  6. بویس، مری. (1377). چکیده تاریخ کیش زرتشت، ترجمه همایون صنعتی زاده، تهران: نشر صفی علیشاه.
  7. پورداوود، ابراهیم (1396). خرده اوستا. تهران: انتشارات اساطیر.
  8. جی دهالا، مانک جی نوشیروان. (1377). خداشناسی زرتشتی، ترجمه رستم شهزدای، تهران: مؤسسه انتشاراتی فروهر.
  9. حقیقت، عبدالرفیع. (1386). حکومت دینی ساسانیان، چاپ اول، تهران: نشر کومش.
  10. حقیقت، سیدصادق. (1387). روش‌شناسی علوم سیاسی، قم: انتشارات دانشگاه مفید.
  11. خزاعی، خسرو. (1384). گات‌ها، بروکسل: کانون اروپایی برای آموزش جهان‌بینی زرتشت‏‫. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
  12. دوستخواه، جلیل. (1385). اوستا، دوره دو جلدی، تهران: انتشارات مروارید.
  13. رالف، جین. (1387). تاریخ سیاسی ایران از شاهنشاهی هخامنشی تاکنون، ترجمه غلامرضا علی بابایی، تهران: نشر اختران.
  14. رضایی راد. (1378). مبانی اندیشه سیاسی در خرد مزدایی، تهران: طرح نو.
  15. شیرازی، احمد افشار. (1335). مانی و دین او، تهران: چاپخانه مجلس.
  16. شهبازی، شاپور. (1396). تاریخ ایده ایران، در حمید احمدی (ترجمه و تدوین)، هویت ایرانی، تهران: نشر نی.
  17. عالم، عبدالرحمن و انصافی، مصطفی. (1397). بازشناسی گذار ساختارگرایی به پساساختارگرایی، فصلنامه سیاست دانشگاه تهران، 1 (48)، بهار 1397، ص‌ص. 59-76.
  18. عالم، عبدالرحمن. (1376). تاریخ فلسفه سیاسی غرب (از آغاز تا سده‌های میانه)، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
  19. عباسیان، احمد. (1385). فلسفه و آیین زرتشت، چاپ اول، تهران: انتشارات ثالث.
  20. عبدالهی، فرشته. (1369). دین زرتشت و نقش آن در جامعه ساسانیان، چاپ اول، تهران: نشر ققنوس.
  21. فوکو، میشل. (1378). مراقبت و تنبیه، ترجمه افشین جهاندیده و نیکو سرخوش، تهران: نشر نی.
  22. فیرحی، داود. (1385). قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران: نشر نی.
  23. کریستینسن، آرتور. (1314). وضع دولت و ملت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان، ترجمه مجتبی مینوی، تهران: چاپخانه مجلس.
  24. گیرشمن، رومن. (1384). ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، چاپ چهارم، تهران: دنیای کتاب.
  25. لاکلائو، ارنستو و موف، شانتال. (1393). هژمونی و استراتژی سوسیالیستی: به سوی سیاست دموکراتیک رادیکال، ترجمه محمد رضایی، تهران: انتشارات ثالث.
  26. لوکونین و. گ. (1350). تمدن ایران باستان: ایران در سده‌های سوم تا پنجم میلادی، ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  27. نجف‌زاده، رضا. (1392). جایگاه کناتوس در متافیزیک سیاسی اسپینوزا، فصلنامه جستارهای سیاسی معاصر. سال چهارم، شماره اول، ص‌ص 85-110.
  28. نیولی، گراردو. (1396). شکل‌گیری ایده ایران، در حمید احمدی (ترجمه و تدوین)، هویت ایرانی، تهران: نشر نی.
  29. وحیدی، حسین. (1390). شناخت زرتشت، تهران: نشر علم.
  30. ورمازرن، مارتین. (1387). آیین میترا، ترجمه بزرگ نادر زاده، تهران: نشر چشمه.
  31. ولف، مارینا نیکولایونا. (1393). فلسفه یونانی متقدم و ایران باستان، ترجمه سیاوش فراهانی، تهران: انتشارت حکمت.
  32. هوارث، دیوید. (1377). نظریه‌ی گفتمان، ترجمه سید‌علی‌اصغر سلطانی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 2.
  33. ب) منابع انگلیسی
  34. Crockett, Clayton. (2011). Radical political theology: religion and politics after liberalism, Colombia university press.
  35. Foucault, Michel. (1986). The History of Sexuality, The Care of the Self, Vol. 3, Translator: Robert Hurley, Pantheon Books, New York.
  36. Mouffe, Chantal. (2005). On the political, Psychology Press.