از تروریسم تا ضدتروریسم در پاکستان: سنجش خشونت‌ورزی

از تروریسم تا ضدتروریسم در پاکستان: سنجش خشونت­ورزی

سیداحمد فاطمی­نژاد (استادیار روابط بین­الملل دانشگاه فردوسی مشهد؛ a.fatemi@um.ac.ir)

چکیده

با ظهور داعش در عراق و سوریه و به ویژه بعد از شکست­های این گروه در مناطق مذکور، احتمال گسترش آن به سایر کشورهای اسلامی از جمله پاکستان مطرح شده و کماکان نیز مورد توجه است. در این بین دو ابهام اساسی وجود دارد: نخست اینکه، داعش تا چه حد در پاکستان نفوذ کرده یا احتمال نفوذ آن مطرح است؛ و دوم اینکه، پاکستان به طور عملی چه واکنشی در مقابل نفوذ داعش داشته و دارد. با توجه به اینکه ادعاهای زیادی در باب هر دو ابهام بالا وجود دارد، یکی از راه­های بررسی این دو ابهام توجه به نشانه­های آن است. از این رو، تحول خشونت در پاکستان پس از ظهور داعش مورد توجه قرار می­گیرد. به عبارت دیگر، هدف اصلی این مقاله سنجش میزان خشونت در پاکستان تحت تأثیر حضور داعش در این کشور است. در این راستا، پرسشی که مطرح می­شود این است که نفوذ داعش در پاکستان بعد از سال 2014 چه تحولی در سطح خشونت­ورزی در این کشور ایجاد کرده است؟ فرضیه­ای که در پاسخ به سؤال بالا می­توان مطرح کرد این است که سطح خشونت­ورزی در پاکستان بعد از ظهور داعش تغییر معنی­داری نداشته است. روش آزمون این فرضیه، روش تبیینی است و در روند کاربرد آن نقش عملیات­های تروریستی داعش و فعالیت­های ضدتروریستی دولت پاکستان در تغییر سطح خشونت مورد بررسی قرار می­گیرد. تأیید این فرضیه می­تواند هم نافی نفوذ گسترده داعش در این کشور باشد و هم جدیت دولت پاکستان در برخورد با گروه­های تروریستی از جمله داعش و موفقیت راهبرد تروریسم­ستیزی آن را تأیید کند.

کلیدواژه­ها: خشونت، مقابله با تروریسم، داعش، پاکستان، قربانیان تروریسم

From terrorism to counter-terrorism in Pakistan: evaluating violence

Seyed Ahmad Fatemi Nejad

After rising ISIS in Syria and Iraq, the possibility of its enlarging to other Islamic countries including Pakistan has been discussed on academic and security atmospheres. Meanwhile, there are two ambiguities: the first, how much does ISIS penetrate in Pakistan?  Second, what is Pakistani reaction to ISIS penetration operationally? Given to numerous available claims in the both above ambiguities, it is possible to evaluate their validations regarding an indicator like prevalence of violence in Pakistan during the study period. So, the main aim here is to test the influence of ISIS in Pakistan in terms of violence. In this regard, the question that arises is how ISIS's influence in Pakistan has changed the level of violence in Pakistan since 2014? It seems that the prevalence of violence in Pakistan has not changed meaningfully under ISIS presence in the country. The hypothesis has been tested by explanatory method. Confirmation of this hypothesis could both deny ISIS's widespread influence in the country and confirm the Pakistani government's seriousness in dealing with terrorist groups, including ISIL, and the success of its counter-terrorism strategy.

Key words: Violence, counterterrorism, ISIS, Pakistan, terrorist victims           

طرح مسأله

از میان دوازده کشوری که بالاترین نرخ تروریسم را دارند، فقط دو کشور به طور متوسط بیش از دو حادثه تروریستی را در ماه تجربه می­کنند و در رأس اینها پاکستان با 6/132 حادثه تروریستی در سال قرار دارد (Younas & Sandler, 2016: 491). عوامل متعددی در آسیب­پذیری پاکستان از تروریسم تأثیرگذارند که در اینجا مورد بحث نیست؛ بلکه هدف اصلی این مقاله، سنجش میزان خشونت­ورزی در پاکستان تحت تأثیر حضور داعش در این کشور است. همان طور که در جدول شماره 1 و نمودار شماره 1 مشاهده می­شود­، داعش بر خلاف دستاوردهایش در خاورمیانه از پایگاه نسبتاً محدودی در پاکستان برخوردار است (Basit, 2017: 19). با این حال، داعش به طور جدی و عملی امنیت پاکستان را تهدید می­کند و تأثیرگذاری و الهام­بخشی آن در این کشور رو به افزایش است (Pakistan Institute for Peace Studies, 2014: 45).

علاوه بر این، یکی از مهم­ترین نگرانی­های جامعه بین­المللی در مورد وضعیت جهادگرایان پاکستان- که داعش را نیز می­توان در زمره آنها قرار داد- به تسلیحات هسته­ای این کشور برمی­گردد؛ زیرا این احتمال وجود دارد که گروه­های افراطی آنقدر در پاکستان قدرتمند شوند که به تسلیحات هسته­ای این کشور دسترسی پیدا کنند (Langlois & Langlois, 2011: 498). با این نگاه، مهم­ترین نگرانی تحلیلگران خارجی در مورد تسلیحات هسته­ای پاکستان این است که آیا این تسلیحات از دست تروریست­ها در امان می­ماند یا خیر؛ اما در داخل پاکستان، مهم­ترین نگرانی تحلیلگران این است که آیا تسلیحات مذکور از تهاجم هند یا امریکا در امان است یا خیر (Kristensen & Norris, 2011: 67). این امر یکی از ابهامات اصلی در مورد موضع دولت پاکستان در برخورد با داعش است؛ زیرا ممکن است اساساً داعش را تهدید اصلی تلقی نکند. ابهام بعدی به موضع دولت پاکستان و کیفیت رویکرد آن در مقابله با گروه­های تروریستی از جمله داعش برمی­گردد. موضع دولت پاکستان در برخورد با داعش روشن نیست و شاید یکی از عوامل نگرانی نسبت به نفوذ داعش در این کشور همین امر باشد. با این حال، نمی­توان پذیرفت که دولت پاکستان برخوردی با داعش نداشته و از آن غافل بوده است.

با توجه به ابهامات بالا، یکی از شاخص­هایی که بر اساس آن هم می­توان ضریب نفوذ داعش در پاکستان را سنجید و هم استراتژی دولت پاکستان در برخورد با این گروه تروریستی را مورد بررسی قرار داد، توجه به سطح خشونت­­ورزی (اعم از تروریستی و ضدتروریستی) در پرتو فعالیت­های داعش در این کشور است. بنابراین، پرسش اصلی مقاله حاضر این است که نفوذ داعش در پاکستان بعد از سال 2014 چه تحولی در سطح خشونت­ورزی در این کشور ایجاد کرده است؟ فرضیه­ای که در پاسخ به این سؤال می­توان مطرح کرد این است که سطح خشونت­ورزی در پاکستان بعد از ظهور داعش تغییر معنی­داری نداشته است. روش آزمون این فرضیه، روش تبیینی است و در روند کاربرد آن نقش عملیات­های تروریستی داعش و فعالیت­های ضدتروریستی دولت پاکستان در تغییر سطح خشونت مورد بررسی قرار می­گیرد. تأیید این فرضیه هم می­تواند نافی نفوذ گسترده داعش در پاکستان باشد و هم می­تواند جدیت این کشور در برخورد با داعش و موفقیت راهبرد تروریسم­ستیزی آن را تأیید کند.

1. پیشینه پژوهشی

با توجه به سابقه چندساله داعش و اهمیت آن در حوزه مطالعات امنیتی و تروریستی، آثار متعددی به زبان فارسی و انگلیسی در این زمینه تولید شده­اند که می­توان آنها را به چند دسته تقسیم کرد:

الف) بخش عمده آثار موجود در رابطه با داعش رویکردی کلی نسبت به فعالیت­های این گروه داشته­اند. در همین چارچوب، بخش از آثار روی فعالیت این گروه در حوزه عراق و سوریه تمرکز کرده­اند (بصیری و دیگران، 1396؛ شاهقلیان قهفرخی و رستمی، 1395) و بخشی نیز با رویکرد تطبیقی آن را در کنار سایر گروه­های منازعه­جو و تروریستی مورد مطالعه قرار داده­اند (Houck, Repke, & Conway, 2017).

ب) دسته دوم آثاری که به طور اختصاصی به فعالیت داعش در خارج از منطقه عراق و سوریه توجه کرده­اند بسیار محدود هستند. در میان همین آثار محدود چند مشکل اساسی وجود دارد: برخی از آنها عمدتاً رویکرد توصیفی در پیش گرفته­اند (Zahid, 2017)؛ برخی نیز تمایزی میان محیط پاکستان و افغانستان قائل نمی­شوند (Basit, 2017) در حالی که این دو کشور به لحاظ محیط امنیتی، قدرت دولت و کیفیت گروه­های ستیزه­جو اساساً با هم متفاوتند؛ بدتر اینکه برخی حتی از این نیز فراتر رفته و رویکردی کلی در باب فعالیت داعش در کل آسیای مرکزی و جنوبی اتخاذ کرده­اند (Azami, 2016). اما در مقاله حاضر تلاش می­شود با توجه به شاخص­های خشونت، میزان واقعی نفوذ داعش در پاکستان و رویکرد عملی دولت آن در برخورد با داعش مورد بررسی قرار گیرد.

در ادامه ابتدا از رویکرد پل راجرز در مقابله با تروریسم به عنوان چارچوب نظری استفاده می­شود. سپس، روند عملیات­ها و فعالیت­های تروریستی داعش و آسیب­های آن بیان می­گردد. در ادامه نیز، رویکرد ضدتروریستی دولت پاکستان و چشم­انداز خشونت در این کشور در پرتو حضور داعش نشان داده می­شود. نتیجه­گیری مبتنی بر چارچوب نظری و داده­های آماری پایان­بخش مقاله خواهد بود.

2. چارچوب مفهومی: رویکرد پل راجرز در باب تروریسم­ستیزی

طی دو دهه اخیر، مباحث و نظریه­های نسبتاً گسترده­ای در باب تروریسم در روابط بین­الملل طرح شده است (Tilly, 2004; Bellamy, 2005; Bapat, 2011; Lee, 2018). اغلب مطالعات مرتبط با تروریسم در پی شناخت راه­های مقابله با این پدیده بوده­اند و در این بین، روش­های مختلفی نظیر لزوم برخورد عقلانی و کشف بلوف­های تروریستی (Spaniel, 2019)، رفع عقب­ماندگی و انسداد فضای اقتصادی (Meierrieks & Gries, 2013)، رفع تبعیض و زمینه­زدایی تروریسم (Piazza, 2011) و ... پیشنهاد شده است. اما نکته­ای که در این مقاله مد نظر است نقش دولت­ها در مقابله با تروریسم می­باشد که شاید یکی بهترین جمع­بندی­ها در این مورد رویکرد پل راجرز (1392) باشد.

از نظر راجرز (1392: 8-277)، برای مقابله با تروریسم سه رویکرد کلی وجود دارد که عبارتند از: الف) تروریسم­ستیزی سنتی که ریشه در فعالیت­های انتظامی، اطلاعاتی و امنیتی دارد. در این حالت، گروه­های ستیزه­جو پیش از آنکه بتوانند حمله­ای را انجام دهند شناسایی و بازداشت می­شوند یا اگر چنین نشود، آنان که مسئولیت حمله را بر دوش دارند شناسایی، دستگیر و محاکمه می­شوند. اندرو هیوود (1396: 393) این راه حل را «تقویت دولت» می­نامد.

ب) رویکرد دوم متضمن اقدام نظامی مستقیم بر ضد سازمان­های تروریستی است؛ به ویژه در شرایطی که آنها محل استقرار فیزیکی مشخصی دارند. واکنش­های نظامی به تروریسم از دو راهبرد کلی پیروی می­کند که مکمل همدیگرند: نخست اینکه، از حمایت­های مالی برای تروریست­ها ممانعت می­شود؛ سپس اینکه، به اردوگاه­های آموزشی تروریست­ها و رهبران آنها حمله نظامی صورت می­گیرد (هیوود، 1396: 394).

ج) رویکرد سوم حول انگیزه­های اساسی گروه­های تروریست و محیط حامی آنها دور می­زند. در این رویکرد، اغلب تلاش می­شود از طریق واسطه با رهبران ستیزه­جویان گفتگو و مذاکره شود. بنابراین، اغلب فعالیت­های ترویستی در نهایت به رویکردهای مسالمت­جویانه و فعالیت­های سیاسی ختم می­شود (راجرز، 1392: 278).

در مجموع می­توان گفت اگر دولتی اراده برخورد با گروه­های تروریستی را داشته باشد و از قدرت لازم نیز برای این امر بهره ببرد، می­تواند به انحاء مختلف با آنها برخورد کند. این شیوه­ها طیف وسیعی از برخوردهای انتظامی و قضایی تا واکنش­های نظامی و سیاسی را در بر می­گیرد. در ادامه پس از بررسی خشونت­های ترویستی داعش، این شیوه­ها در مورد دولت پاکستان مصداق­یابی می­شود.

3. تروریسم داعش و خشونت­ورزی

تهدید داعش در پاکستان ریشه­های متعددی دارد که بخشی از آن ناشی از قدرت دولت اسلامی خراسان (به عنوان شعبه داعش در افغانستان و پاکستان) و کیفیت فعالیت متحدان آن است (Basit, 2017: 27). همچنین گروه­هایی مانند لشکر جهنگوی و جماعت الاحرار به دلیل تمایلات فرقه­گرایانه و آگاهی از خطوط فرقه­ای موجود در پاکستان برای امنیت این کشور به شدت خطرناک هستند (Pakistan Institute for Peace Studies, 2017: 62). دومین عاملی که تهدید داعش را جدی می­کند، ایجاد ضربه­های اساسی و آسیب گسترده با عملیات­های محدود است. سومین عنصر مؤثر در تهدید داعش، روند فزاینده عملیات­های این گروه و حامیانش است (در این مورد به جدول شماره 1 و نمودار شماره 1 نگاه کنید). پیامدهای فرقه­گرایانه نیز عنصر چهارم تهدید داعش را تشکیل می­دهد.

با توجه به جدول و نمودار بالا، هرچند سهم عملیات­های داعش نسبت به تعداد کلی عملیات­های تروریستی در پاکستان رقم قابل توجهی نیست اما به مرور در حال افزایش بوده است. به منظور شناخت دقیق نقش داعش، در ادامه، قربانیان خشوت­ورزی داعش به تفکیک مورد بررسی قرار می­گیرند. هرچند یکی از پیامدهای اصلی حضور داعش در پاکستان تشدید فرقه­گرایی و خشونت­های فرقه­ای است، اما قربانیان عملیات­های داعش به اقلیت­های مذهبی محدود نمی­شوند و شهروندان عادی، نظامیان و دولتمردان را نیز در برمی­گیرد. بنابراین در اینجا لازم است که چشم­انداز خشونت در پاکستان در پرتو ظهور داعش بر اساس قربانیان مختلف مورد بررسی قرار می­گیرد.

3-1. اقلیت­های مذهبی

همان طور که در بالا گفته شد، نخستین قربانیان داعش اقلیت­های مذهبی هستند که در ادامه به تفکیک مورد بررسی قرار می­گیرد:

الف) شیعیان: با ظهور داعش در پاکستان، شیعیان به قربانیان رده­اول این گروه تبدیل شده­اند (عبدالله­پور، 1396: 151). حتی برخی بر این باورند که داعش دشمن اول خود را شیعیان می­داند و سرکردگان آن کشتن شیعیان را واجب­تر از آزادسازی قدس می­پندارند (قربانی و سوری، 1395: 108). داعش با تقلیل اسلام­محوری به شیعه­هراسی می­تواند منجر به ایجاد آشوب­های فرقه­ای- مسلحانه در کل منطقه ازجمله مرزهای شرق و غرب ایران شود (بصیری و دیگران، 1396: 13). علاوه بر این، اتحاد داعش با گروه­های ضدشیعی مانند جماعت الاحرار یا جندالله به تشدید خشونت­های فرقه­گرایانه میان شیعه و سنی به ویژه در پاکستان منجر می­شود (Basit, 2017: 29). در این رویکرد ضدشیعیِ داعش، سپاه‌ صحابه و لشکر جهنگوی نیز سهم چشمگیری در حمله به مساجد و حسینیه­ها و کشتار شیعیان دارند[1] (خبرگزاری میزان، 1394: 27 دی). مهم­ترین عملیات­هایی که داعش و گروه­های پیوسته به آن علیه شیعیان در پاکستان انجام داده­اند، عبارتند از:

یکی از اولین عملیات­های داعش علیه شیعیان در سال 2014 در کراچی با حمله به اتوبوس حامل شیعیان رخ داد. در این عملیات تروریستی ۴۵ نفر کشته شدند. بر اساس تحقیقات پلیس ایالت سند، عاملان حمله به اتوبوس شیعیان توسط رهبرشان «عبد‌العزیز» که در سوریه حضور داشت، هدایت می‌شدند (خبرگزاری خاورمیانه، 1394: 17 عقرب). عبدالعزیز و همکارانش یعنی حفیظ رشید و طاهر منهاس، همگی فارغ­التحصیل دانشگاه و متعلق به خانواده­های طبق متوسط و متوسط به بالا بودند (Basit, 2017: 22). این نافی فرضیه­ای است که حامیان داعش را محدود به طبقه پایین جامعه می­کند. دومین عملیات مهمی که حامیان داعش علیه شیعیان ترتیب دادند در اوایل سال 2015 در پاراچنار اتفاق افتاد. در این عملیات دست کم 23 تن کشته و 50 نفر زخمی شدند و مسئولیت آن را یکی از گروه­های منشعب از تحریک طالبان پاکستان بر عهده گرفت (الوقت، 1395: 21 بهمن) سومین عملیات مرگبار علیه شیعیان در مه 2015 در کراچی رخ داد که طی آن 46 تن از شیعیان کشته شدند. مسئولیت این عملیات را جندالله بر عهده گرفت که با داعش همکاری دارد (Sheikh, 2017: 41). هر چند جندالله مسئولیت این حمله را پذیرفت اما دولت پاکستان آن را عملیات داعشی نمی­داند، بلکه هند را متهم می­کند (O'Connor, 2017: December 12). چهارمین عملیات مرگبار علیه شیعیان توسط لشکر جهنگوی العالمی علیه شیعیان پاراچنار انجام شد و 24 تن را به قتل رساند. در عملیات بعدی، یکی از پیروان جماعت الاحرار با حمله انتحاری به مسجد شیعیان در کورام (Kurram) 23 نفر کشته و 100 نفر مجروح بر جای گذاشت (Basit, 2017: 29). علاوه بر این، همواره تهدید حمله داعشی­ها به مراسم مذهبی شیعیان در مواردی مانند عزاداری­های محرم وجود دارد (دیپلماسی ایرانی، 1393: 27 مهر).

با توجه به عملیات­های انجام­شده می­توان نتیجه گرفت که داعشی­ها و حامیان آنها در اغلب نقاط پاکستان از ایالات سند در جنوب تا مناطق قبایلی در شمال علیه شیعیان دست به عملیات تروریستی زده­اند. هرچند آمار دقیقی در باب تلفات شیعیان پاکستان ناشی از حملات تروریستی داعش وجود ندارد اما می­توان با مقایسه میزان صدمات شیعیان بعد از سال 2014 (زمان ظهور داعش در پاکستان) با قبل از آن به نتایجی در این زمینه دست یافت (در این مورد نک. جدول شماره 2 و نمودار شماره 2).[2]

با توجه به جدول و نمودار بالا می­توان نتیجه گرفت که علی­رغم برخی عملیات­های مرگبار داعش، سطح کلی خشونت و عملیات تروریستی علیه شیعیان بعد از 2014 کاهش داشته است. البته این کاهش می­تواند تحت تأثیر عوامل دیگری مانند اصلاح راهبرد مبارزه با تروریسم پاکستان و عملیات­های ارتش این کشور نظیر عملیات «ضرب عضب» نیز باشد اما نشان­ می­دهد که حضور داعش تأثیر بنیادی در افزایش خشونت نداشته است. دومین نکته­ای که از جدول و نمودار بالا می­توان استنباط کرد، این است که هرچند تعداد وقایع تروریستی علیه شیعیان در سال­های بعد از 2014، کاهش شدیدی را تجربه کرده است اما میزان کشته­ها و زخمی­ها به ویژه در سال­های 2015 و 2017 قابل توجه است. این می­تواند نشانگر حرفه­ای شدن تروریست­ها در مکان­یابی عملیات­ها یا افزایش قدرت انفجاری آنها باشد.

ب) مسیحیان: یکی از آسیب­پذیرترین قربانیان تهدیدات داعش در پاکستان، مسیحیان هستند که کمتر از 2 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می­دهند (gatestone institute, 2017: December 28). داعش و حامیان آن تا کنون عملیات­های ترویستی متعددی علیه مسیحیان این کشور برنامه­ریزی کرده­اند که یا موفق بوده یا قبل از عملیات کشف شده­اند. برای مثال، داعش در ایالت بلوچستان مسئولیت یک عملیات علیه مسیحیان را بر عهده گرفته است که طی آن اعضای یک خانواده مسیحی به قتل رسیده­اند. این حمله در شهر کویته اتفاق افتاد. در ماه دسامبر 2017 نیز یک بمبگذار انتحاری به کلیسای مسیحیان در همین شهر حمله کرد که هفت کشته و بیش از 20 مجروح بر جای گذاشت. مسئولیت آن حمله را نیز داعش خراسان بر عهده گرفت (McKirdy et al., 2018: April 3). علاوه بر اینها، در آوریل 2017، ارتش پاکستان یک بمب­گذاری انتحاری را کشف کرد که هدف آن مسیحیان لاهور بودند. با توجه به حجم مواد منفجره­ای که کشف شد، اگر این بمب­گذاری موفق می­شد جمعیت انبوهی را به قتل می­رساند (gatestone institute, 2017: December 28).

ج) صوفیان: داعش نه تنها شیعیان و مسیحیان، بلکه گروه­های سنی مخالف با نسخه خود از اسلام سلفی را نیز تکفیر می­کند. برای مثال، حمله داعشی­ها به مقبره­­ی صوفی­هایی مانند لعل شهباز قلندر یا شاه نورانی نشان می­دهد که پیروان داعش حملات خود را محدود به شیعیان یا مسیحیان نمی­کنند (Basit, 2017: 29). در نتیجه، صوفیان نیز از جمله قربانیان اصلی حملات داعشی در پاکستان بوده­اند.  در 16 فوریه 2017، یک بمبگذار انتحاری وابسته به داعش خود را در مقبره «لعل شهباز قلندر» در ایالت سند منفجر کرد و بیش از 90 نفر کشته و بیش از 300 تن زخمی بر جای گذاشت (gatestone institute, 2017: December 28؛ تسنیم، 1396: 17 اردیبهشت). پیش از این نیز، دولت اسلامی خراسان در ماه نوامبر 2016 به مقبره صوفی شاه نورانی در شهرستان خضدار (Khuzdar district) بلوچستان حمله کرد و باعث قتل 52 زائر و زحمی شدن 100 نفر دیگر شد (Basit, 2017: 28).  

در مجموع، داعش در پاکستان اساساً با هر گونه رویکرد مذهبی مخالف خود به شدت برخورد کرده و نتیجه آن، تشدید فرقه­گرایی و قربانی شدن افراد بی­گناه بود است. هرچند آمارهای دقیقی در مورد خشونت­های فرقه­ای از این دست و عاملان آن وجود ندارد، اما می­توان با توجه به داده­های تقریبی موجود در این زمینه تفسیرهای لازم را ارائه داد (در این مورد، نک. جدول­های شماره 3 و 4، و نمودارهای شماره 3 و4).

نمودار و جدول بالا نشان می­دهد که در مجموع وقایع و خشونت­های فرقه­گرایانه از سال 2014 به بعد روند کاهشی داشته است. با این حال، در سال 2017 مجدداً شاهد رشد خشونت­های فرقه­ای هستیم. اگر سال 2017 را سال شکست نسبتاً قطعی داعش در خاورمیانه بدانیم، رشد خشونت­های فرقه­ای نشانه خوبی نیست و می­تواند نشانگر تمرکز این گروه بر کشورهایی مانند پاکستان باشد.

جدول 4 و نمودار 4 نشان می­دهد که میزان حملات فرقه­ای به مساجد رو به کاهش بوده است. البته اگر حمله به زیارتگاه­ها را نیز در زمره آمار جدول و نمودار بالا قرار دهیم وضعیت فرق می­کند. به ویژه، با توجه به اینکه حملات تأثیرگذاری از سوی داعش علیه زیارتگاه­های صوفیان در پاکستان اتفاق افتاده است.

3-2. نظامیان و دولت­مردان

هرچند عمده تحلیل­گران بر گسترش خشونت­های فرقه­ای در نتیجه نفوذ داعش در پاکستان تمرکز کرده­اند، اما به نظر می­رسد که سیاست­مداران و نظامیان بزرگ­ترین قربانیان عملیات­های داعش بوده­اند. در این بین، بخشی از افراد در جریان عملیات­های ضدتروریستی آسیب دیده­اند ولی بیشتر آنها مورد حملات تروریستی داعش قرار گرفته­اند. مهم­ترین عملیات­های ترویستی داعش و حامیان آن علیه نظامیان و دولت­مردان پاکستان عبارتند از:

الف) بزرگ­ترین عملیات داعش علیه نظامیان در حمله آنها به دانشکده نظامی در 24 اکتبر 2016 در کویته اتفاق افتاد. در این حمله بیش از 60 تن کشته و بیش از 165 نفر زخمی شدند (gatestone institute, 2017: December 28؛ پرس­تی­وی، 2016، 25 اکتبر؛ خبرگزاری آناتولی، 2016: 25 اکتبر)؛ ب) دومین حمله داعش در این دسته­بندی در 12 مه 2017 علیه سیاست­مداران بود. در تاریخ مذکور، یک بمبگذار انتحاری وابسته به داعش خود را در مسیر کاروان معاون رئیس سنای پاکستان منفجر کرد و باعث کشتار 28 نفر و زخمی شدن 40 تن شد (gatestone institute, 2017: December 28)؛ ج) سومین حمله مهم داعش علیه نظامیان نیز  در ژوئن 2017 اتفاق افتاد که طی آن مردان مسلح به سه مامور پلیس پاکستان در شهر کویته حمله کردند (شبکه خبر، 1396: 21 خرداد)؛ د) در 12 اوت 2017 نیز، یک بمبگذاری انتحاری در مسیر ارتش پاکستان به کشته شدن 15 نفر و زخمی شدن 40 تن انجامید. مسئولیت این حمله را داعش بر عهده گرفت (gatestone institute, 2017: December 28). همان طور که از عملیات­های بالا مشخص است، عمده عملیات­ها علیه نظامیان در ایالت بلوچستان اتفاق افتاده است. این ایالت علاوه بر داعش، از شورشی­های بلوچ نیز ضربه خورده و در زمره ایالت­های ناامن برای نظامیان محسوب می­شود.

3-3. شهروندان عادی

شهروندان عادی به عنوان آماج اغلب عملیات­های تروریستی، در پاکستان نیز جزء قربانیان عملیات­های داعش بوده­اند. مهم­ترین عملیات­هایی که در آنها، داعش مردم عادی را هدف قرار داده است عبارتند از:

الف) داعش در سال 2015 عملیات­های محدودی در پاکستان داشت که شامل حمله به یک مدرسه در منطقه ناظم‌آباد واقع در شهر کراچی در 18 مارس بدون تلفات جانی، قتل دکتر «دیبر الوبو» شهروند آمریکایی مقیم پاکستان در ۱۶ آوریل، و ترور «سبین محمود» یک فعال حقوق بشر در ۲۴ آوریل می­شود (خبرگزاری خاورمیانه، 1394: 17 عقرب).

ب) در سال 2016، دولت اسلامی خراسان با انجام حملات متعدد در ایالت بلوچستان پاکستان ظرفیت خود را به رخ جهادگرایان منطقه کشید. از جمله این حملات می­توان به بمب­گذاری انتحاری در بیمارستانی در کویته در 8 اوت 2016 اشاره کرد که 70 کشته و 120 مجروح بر جای گذاشت (Basit, 2017: 27; gatestone institute, 2017: December 28).

ج) مردم پاکستان در سال 2017 نیز شاهد حملات داعشی­ها بودند که در یکی از آنها، یک بمبگذار انتحاری با حمله به یک ایستگاه اتوبوس در کویته واقع در جنوب غربی پاکستان حداقل 15 نفر شامل 8 سرباز را کشت و 40 نفر را زخمی کرد (Masood, 2017: August 13; NY times, 2017: August 13).

د) با توجه به تجمعات انتخاباتی در سال 2018، فرصت عملیات داعش نیز افزایش یافت. در یکی از این عملیات­ها  که در ژوئیه 2018 در گردهمایی انتخاباتی حزب عوامی بلوچستان اتفاق افتاد، ده‌ها تن کشته و زخمی شدند (ایسنا، 1397: 22 تیر). این حمله مرگبارترین حمله تروریستی پاکستان طی سه سال اخیر بوده است.

4. تروریسم­ستیزی پاکستان و خشونت­ورزی

پاکستان با انواع تروریسم دولتی، مذهبی، فرقه­گرایانه، جنایی و سیاسی مواجه است (Akhtar & Ahmad, 2015: 1o6-107). در این قسمت، تلاش می­شود تا رویکرد دولت پاکستان در برخورد با تروریسم داعش که ترکیبی از انواع بالا است، بررسی گردد. این بررسی در قالب پیوستاری صورت می­گیرد که یک سر آن انکار است و سر دیگرش، عملیات. لازم به ذکر است که این مراحل فاقد ترتیب زمانی است و عمدتاً بر اساس اظهارات سیاست­مداران، نظامیان و واقعیت­های میدانی تنظیم شده است. بنابراین، ممکن است حتی در حال حاضر نیز برخی از سیاستمداران پاکستانی رویه انکار حضور داعش را در پیش گیرند. در ادامه با این مدل، برخورد دولت پاکستان با داعش توضیح داده می­شود.

4-1. انکار

از زمانی که داعش در عراق و سوریه ظهور یافت و احتمال نفوذ آن در پاکستان نیز وجود داشت، مقامات رسمی پاکستان به طور جدی آن را رد می­کردند. برای مثال، چودری نثار علی‌خان وزیر کشور وقت پاکستان در پاییز 2014 اعلام کرد که داعش در پاکستان جایگاهی ندارد (خبرگزاری خاورمیانه، 1394: 17 عقرب). علاوه بر وزیر کشور، طارق فاطمی دستیار ویژه نخست­وزیر وقت پاکستان در امور سیاست خارجی نیز تاکید می­کرد که داعش در پاکستان حضور ندارد (تابناک، 1393: 2 آذر). همچنین، راحیل شریف فرمانده وقت ارتش پاکستان نیز تأکید می­کرد که به سایه داعش نیز اجازه ورود به پاکستان نمی­دهیم (رمضانی بونش، 1396: 11 میزان).

هرچند موضع مقامات امنیتی پاکستان به ویژه آی­اس­آی در مورد گروه­های جهادی به طور کلی رازآلود است (Saxena, 2019: 122) اما در مورد داعش، وضعیت متفاوت است. برای مثال، سازمان مبارزه با تروریسم در گزارشی اعلام کرد که بیش از 35 گروه تروریستی فعال در پاکستان از جمله لشکر‌ جهنگوی ارتباط نزدیکی با داعش دارند. مقامات وزارت کشور پاکستان نیز اظهار داشتند که عبد‌الله‌ یوسف ‌الیاس و عبدالعزیز ثاقب رهبری داعش محلی در این کشور را به عهده دارند. این گزارش‌ها نشان می­داد که در کمال ناباوری داعش توانسته شبکه تروریستی خود را در ایالت سند پاکستان گسترش دهد (خبرگزاری میزان، 1394: 27 دی). در این شرایط، برخی از رهبران سیاسی پاکستان بارها هشدار دادند که دیوارنویسی، پرچم افراشتن و انتشار جزوه داعش، دلیل بزرگی برای حضور این گروه در پاکستان است اما مقامات دولتی به­ویژه وزیر کشور پاکستان چنین ادعاهایی را رد می‌کردند (خبرگزاری خاورمیانه، 1394: 17 عقرب).

در هر صورت، به مرور زمان، انکار حضور داعش از سوی مقامات رسمی پاکستان مورد تردید واقع شد. زیرا مقامات دولتی و امنیتی پاکستان مواضع متناقضی را در رابطه با داعش اتخاذ کرده‌ بودند. برخی خطر داعش در این کشور را بی اهمیت دانسته و یا حتی حضور آن را تکذیب می­کردند و برخی نیز شواهدی از حضور داعش را اعلام می­کردند (تسنیم، 1396: 17 اردیبهشت). از این زمان به بعد، رویکرد دولت پاکستان وارد مرحله جدیدی می­شود که یکسره حضور داعش را رد نمی­کند. این مرحله در قسمت بعد مورد بررسی قرار می­گیرد.

4-2. تردید

با اینکه پاکستان در کنار کشورهایی نظیر سودان، افغانستان، عراق، لیبی، سوریه و ... در زمره کشورهایی است که به عنوان پایگاه سازمان­های تروریستی شناخته می­شود (Hossain, 2018:137) اما مقامات رسمی پاکستان عمدتاً حضور سازمان­یافته داعش در این کشور را رد کرده­اند. با این حال، داعش طی سال­های اخیر مسئولیت چندین حمله در بلوچستان را بر عهده گرفته است (The Hindu, 2018: January 08). این عملیات­های تروریستی باعث شد که برخی از مقامات سیاسی و نظامی پاکستان نظیر عاصم باجوا سخنگوی وقت ارتش پاکستان یا عبدالمالک بلوچ سروزیر وقت ایالت بلوچستان پاکستان برای نخستین بار حضور داعش در این کشور را تأیید کنند (تابناک، 1393: 2 آذر). در همین حال، پلیس پاکستان پرچم­های داعش را حتی در شهر تاکسیلا یعنی 35 کیلومتری اسلام­آباد کشف کرد (Pakistan Institute for Peace Studies, 2014: 45). علاوه بر این، نهادهای اطلاعاتی پاکستان ضمن ابراز نگرانی از فعالیت گروه تروریستی داعش هشدار دادند که گروه های تروریستی پاکستان در مناطق «منگهوپیر»، «کنواری کالونی»، «پختون آباد»، «سلطان آباد»، «گلشن معمار»، «جنجال پوره»، «مچهرکالونی»، «افغان بستی»، «غریب آباد»، سهراب گوت و سایر مناطق دیگر در حمایت از گروه تروریستی داعش در هفته های گذشته شبکه­های جدید خود را فعال کرده­اند (دیپلماسی ایرانی، 1393: 27 مهر). وزارت داخله (Home Ministry) ایالت بلوچستان پاکستان نیز در اکتبر 2014 گزارش محرمانه­ای برای دولت فدرال و سایر نهادهای مسئول پاکستانی ارسال کرد که در آن نسبت به نفوذ فزاینده داعش در این ایالت هشدار می­داد. طبق این گزارش که به رسانه­ها درز کرد، اعضای داعش به شدت در پی جذب نیرو در شهرستان بانو (Bannu district) از ایالت خیبر پختونخوا و مناطق قبیله­ای پاکستان بودند (Basit, 2017: 24).

در ادامه، دولت پاکستان گزارش­هایی را منتشر کرد که نشان می­داد داعش با برخی گروه­های ستیزه­جو نظیر جندالله و لشکر جهنگوی همکاری دارد. همینطور برخی ستیزه­جویان طالبان پاکستان در نوامبر 2014 با داعش و البغدادی بیعت کردند (Waraich, 2015: February 26). بدین ترتیب، داعش به مرور زمان تا سال 2016 بر ادبیات ستیزه­جویی در داخل پاکستان مسلط شده بود. اما هنوز هم نهادهای دولتی درباره حضور این گروه در پاکستان ادعاهای متناقضی را طرح می­کردند. نخست­وزیر، وزارت خارجه و وزارت کشور حضور این گروه را رد می­کردند. در مقابل، سازمان­های اجرایی قانونی ادعا می­کردند که در مبارزه با این گروه تروریستی به موفقیت­هایی دست یافته­اند (Pakistan Institute for Peace Studies, 2016: 75). این وضعیت ابهام زیاد طول نکشید و سرانجام، دولت پاکستان رسماً حضور داعش در این کشور را پذیرفت. این تحول در قسمت بعد مورد بررسی قرار می­گیرد.

4-3. پذیرش

گسترش علائم فعالیت داعش در پاکستان، سرانجام دولت این کشور را مجبور کرد که در اوت 2015 رسماً با صدور یک بیانیه فعالیت داعش را در این کشور ممنوع اعلام کند (Pakistan Institute for Peace Studies, 2015: 45). سپس، وزارت کشور پاکستان برای نخستین بار نام داعش را به عنوان یک گروه تروریستی به فهرست گروه‌های تروریستی اضافه کرد (خبرگزاری میزان، 1394: 27 دی). اینها می­توانست نشانه­ای از پذیرش حضور داعش در این کشور باشد، هرچند هنوز دولت به طور رسمی آن را نپذیرفته بود.

سال 2016 برای دولت پاکستان بسیار حیاتی بود، زیرا حملات روزافزون داعش باعث شد که حکومت این کشور رسماً به حضور داعش اذعان کند (Zahid, 2017: 10). در فوریه 2016، مدیر کل اداره اطلاعات پاکستان به دولت هشدار داد که داعش در پاکستان در حال ظهور است و تروریست­های پاکستانی از این گروه حمایت می­کنند (Gatestone Institute, 2017: December 28).

همزمان، گزارش­های مقامات امنیتی و سیاسی ابعاد مختلف حضور داعش را نشان می­داد. برای مثال، گزارش وزارت کشور پاکستان نشان می­داد که بیشترین عملیات‌های تروریستی در این کشور مربوط به داعش است (خبرگزاری میزان، 1394: 27 دی). سرویس امنیتی پاکستان نیز در گزارشی 87 صفحه‌ای هشدار داد که آمریکا داعش را به مرز افغانستان و پاکستان منتقل کرده است تا این کشورها را به سوریه‌ای دیگر تبدیل کند (العالم، 1397: 13 خرداد). در ادامه، وزیر خارجه پاکستان نیز از افزایش تهدیدهای داعش ابراز نگرانی کرده و هشدار داد که پاکستان، چین و روسیه از تهدید داعش متاثر خواهند شد (وان­تی­وی­نیوز، 2018: 21 فوریه). با توجه به پذیرش حضور داعش در پاکستان ابتدا در لایه­هایی محدود از قوای امنیتی و نظامی و سپس در سطح سیاسی، انتظار برخورد جدی با داعش در این کشور وجود داشت. نوع برخورد عملی پاکستان با داعش در قسمت بعدی مورد بحث واقع می­شود.

4-4. عملیات

هرچند عموم مردم پاکستان معتقدند که سازمان­های ترویستی فعال در پاکستان مستقل نیستند (Akhtar & Ahmad, 2015: 1oo) اما در هر صورت وقتی صحبت از عملیات علیه یک گروه تروریستی باشد، خود به خود نیروهای امنیتی، نظامی و انتظامی اهمیت می­یابند. در پاکستان، ارتش نقش محوری در این زمینه ایفا می­کند. بسیاری از متفکران، تأمین مالی را مهم­ترین عنصر برای موفقیت نیروهای نظامی در مقابله با تروریست­ها و شورشیان می­دانند (Collier et al., 2008; Mehlum et al., 2002; Richmond & Mitchell, 2011) اما برخی علاوه بر این، به نوع تمرینات و طرح ایدئولوژیک نیز اهمیت می­دهند (Wozniak, 2017). در مورد پاکستان، هر سه عامل فوق­الذکر (تأمین مالی، نوع تمرینات، رویکرد ایدئولوژیک) از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا محدودیت­های مالی و کمبود نیروهای خبره نظامی باعث شده است که پاکستان بر تأمین امنیت اسلام­آباد متمرکز باشد و در این زمینه موفق نیز بوده است؛ به نحوی که در برخی آمارها، تعداد عملیات­های تروریستی در ناحیه پایتخت صفر اعلام شده است (Pakistan Institute for Peace Studies, 2014, 2015, 2016, 2017). به لحاظ رویکرد ایدئولوژیک نیز گزارش­های متعددی در مورد همدلی برخی فرماندهان و سربازان پاکستان با جهادگرایان وجود دارد؛ که همگی برخورد با داعش را نیز تحت­الشعاع قرار داده و دست آن را برای عملیات در مناطق پرجمعیت و پیرامونی نظیر ایالت­های سند، پنجاب، بلوچستان، و خیبرپختونخوا و مناطق قبایلی باز می­گذارد. در هر صورت، فعالیت­های پاکستان علیه داعش را می­توان به انواع زیر تقسیم کرد:

الف) گزارش­های راهبردی: منظور از گزارش­های راهبردی، اطلاعاتی است که از سمت نهادهای امنیتی و نظامی پاکستان مطرح می­شود و مهم­ترین تهدیدات امنیتی این کشور را اولویت­بندی می­کند. در این شرایط، اگر تهدید داعش و سایر گروه­های تروریستی از اولویت بالایی برخوردار باشد می­توان انتظار عملیات نظامی علیه آنها را داشت. برای مثال، بعد از پذیرش حضور داعش در پاکستان، سرویس امنیتی این کشور در گزارش مفصلی اعلام کرد که داعش بیشترین سهم را در گسترش ناامنی در این کشور دارد (العالم، 1397: 13 خرداد).

ب) عملیات­های پلیس پاکستان: بسیاری از گزارش­های اولیه در مورد فعالیت و بازداشت داعشی­ها در پاکستان از سوی پلیس این کشور در ایالات و مناطق مختلف این کشور منتشر می­شد. در این زمینه، گزارش­های بسیار زیادی وجود دارد اما به طور نمونه می­توان به مصاحبه راجا عمر خطاب، رئیس دایره مبارزه با تروریسم در ایالت سِند اشاره کرد که در همان ابتدای ظهور داعش از عملیات گسترده نیروی پلیس این کشور برای ردیابی و دستگیری گروهی متشکل از 20 زن خبر داده بود که همه آنان از خانواده‌های مرفه هستند، به توزیع فلش مموری‌های‌ حاوی تصاویر ویدئویی داعش پرداخته و در حمایت از سازمان‌های تروریستی سخنرانی می‌کردند (خبرگزاری میزان، 1394: 27 دی).

ج) عملیات­های ارتش: عملیات­های گسترده ارتش پاکستان از مؤثرترین عملیات­های این کشور در مبارزه با تروریسم به طور کلی و داعش به طور خاص بوده است که عمدتاً در مناطق مرزی مشترک با افغانستان رخ داده است. برای مثال، می­توان به عملیات نظامی گسترده ارتش در تابستان ۲۰۱۴ در وزیرستان شمالی اشاره کرد که زیرساخت‌های حیاتی تحریک طالبان پاکستان را نابود کرد و اعضای این گروه را به کوه‌ها فراری داد (ختک، 1393: 7 عقرب). علاوه بر گروه مذکور، جنبش اسلامی ازبکستان نیز در چارچوب همین عملیات متحمل تلفات اساسی شد (Soliev, 2015a: 56) و بسیاری از ستیزه­جویان این گروه مجبور شدند تا به افغانستان نقل مکان کنند (Soliev, 2015b: 37). ستیزه­جویان جماعت­الاحرار نیز مانند بسیاری از شبه­نظامیان پاکستانی برای فرار از این عملیات ارتش پاکستان علیه تروریست­ها که در راستای مرز با افغانستان شروع شد، به افغانستان گریختند (Ahmed & Johnson, 2016: March 28). این عملیات که به عملیات «ضرب عضب» مشهور شد، یکی از افتخارات ارتش پاکستان است (الوقت، 1395: 21 بهمن).  همچنین، ارتش پاکستان به منظور جلوگیری از نفوذ داعش به طور خاص عملیات بزرگی را در مناطق قبایلی خود آغاز کرده است. این عملیات که «خیبر 4» نامیده شده است با حضور نیروهای هوایی انجام شد (Reuters, 2017: July 16).

د) عملیات­های یکجانبه یا مشترک امریکا: هرچند راهبرد کلی امریکا این بود که مسئولیت اصلی سرکوب داعش را بر دوش نیروهای محلی می­گذاشت (طارمی، 1395: 148)، اما در بسیاری از موارد حمایت اطلاعاتی پاکستان باعث شده است که عملیات­های پهپادهای امریکایی در مبارزه با ترویست­های فعال در مناطق مرزی افغانستان و پاکستان موفق باشد؛ البته عده­ای این عملیات­ها را واکنش مستقیم امریکا به رشد تهدیدات تروریستی می­دانند (Choi & James, 2016: 907)

در مجموع، عملیات­های نظامی پاکستان علیه تروریست­ها و داعش پیامدها و نتایج متعددی داشته است. یکی از نتایج این عملیات­ها، تضعیف حمایت القاعده و طالبان از شورشیان کشمیری است (Langlois & Langlois, 2011: 500) که طبیعتاً به زیان پاکستان است. از نظر عددی نیز، آمارهای زیر طی سال­های 2015 تا 2017 (سال­های اوج فعالیت داعش) نتیجه عملیات نظامی پاکستان علیه داعش را نشان می­دهد. در سال 2015 مجموعاً 2455 تروریست و عضو سازمان­های رادیکال در کل پاکستان دستگیر شده­اند. از بین دستگیرشدگان، فقط 113 نفر وابسته به داعش بودند (Pakistan Institute for Peace Studies, 2015: 43). نیروهای امنیتی پاکستان در سال 2016 نیز مجموعاً 1418 تروریست و عضو سازمان­های رادیکال را دستگیر کرده­اند که از بین آنها فقط 57 تن وابسته به داعش بوده­اند (Pakistan Institute for Peace Studies, 2016: 81). سرانجام، در سال 2017، مجموعاً 908 تروریست و عضو سازمان­های افراطی را نیروهای امنیتی پاکستان دستگیر کرده­اند که 55 تن از آنها داعشی بوده­اند (Pakistan Institute for Peace Studies, 2017). کاهش تروریست­های بازداشت­شده به طور کلی و داعشی­های حاضر در بین آنها به خوبی در جدول شماره 5 و نمودار شماره 5 به چشم می­آید. میزان مرگ و میر پاکستانی­ها در حوادث تروریستی سال 2017 نیز به طور کلی نسبت به سال­های قبل کاهش یافته است (Hossain, 2018: 144).

همان طور که از جدول و نمودار بالا پیدا است، اوج عملیات پاکستان علیه تروریست­ها به طور کلی و داعش به طور خاص، سال 2015 بوده است. این سال مصادف با قدرت­گیری گسترده داعش در عراق و شام است. علی­رغم تمامی انتقادهایی که به دولت پاکستان به خاطر انکار حضور داعش در این کشور وجود دارد، به نظر می­رسد این کشور به لحاظ عملیاتی از حضور داعش غافل نبوده و با آن برخورد داشته است. چه بسا همین برخورد جدی ارتش پاکستان با داعش در سال­های 2014 و 2015 مانع رشد انفجاری این گروه در کشور مذکور شده است. این فرضیه با توجه به آمارهایی که در قسمت بعدی ذکر خواهد شد بیش از پیش تأیید می­شود. سومین نتیجه­ای که از جدول و نمودار بالا می­توان استنباط کرد این است که سهم تروریست­های داعشی بازداشت­شده نسبت به کل تروریست­های بازداشتی در کشور پاکستان بسیار ناچیز و در سال 2017 حدود پنج درصد، و سالهای­ 2015 و 2016 کمتر از 5 درصد است. این نیز فرضیه­های موجود در مورد نفوذ ناچیز داعش در پاکستان را که در بالا نیز به آن پرداخته شد و مورد تأکید مقامات رسمی پاکستان است، تأیید می­کند.

5. ارزیابی کلی خشونت

در این قسمت تلاش می­شود که با استفاده از داده­های آماری برگرفته از بنیاد مدیریت منازعه (institute for conflict management) مستقر در هند و بنیاد مطالعات صلح پاکستان (Pakistan Institute for Peace Studies) میزان رواج خشونت در پاکستان و تحول آن بعد از پیدایش داعش مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. این مهم­ترین گام در پاسخ به سؤال اصلی مقاله و آزمون فرضیه است. بنابراین در ادامه، با توجه به عملیات­هایی که داعش در پاکستان انجام داده است و برخی از آنها به طور نمونه در بالا مورد اشاره قرار گرفت، و از طریق مقایسه عملیات­های این گروه با سایر گروه­ها و سازمان­های ستیزه­جو در پاکستان  نمایی کلی از میزان خشونت در این کشور به صورت سالانه ارائه می­گردد.

سال 2014 مصادف با اعلام خلافت داعش و شکل­گیری شائبه­هایی از حضور داعش در پاکستان است. در این سال، به ویژه در قسمت­های جنوبی ایالت بلوچستان شاهد تشدید افراطی­گری و فرقه­گرایی خشونت­آمیز  بودیم. علاوه بر این، شواهدی از حضور داعش در این ایالت نیز به چشم می­خورد (Pakistan Institute for Peace Studies, 2014: 43).

در سال 2015، مجموعاً 438 عملیات تروریستی در سرتاسر پاکستان گزارش شده است که فقط 12 مورد آن را داعش بر عهده گرفته است (Pakistan Institute for Peace Studies, 2015: 43). به طور کلی، حدود 57 درصد از حملات تروریستی این سال را طالبان پاکستان به ویژه تحریک طالبان پاکستان و سایر گروه­های محلی طالبان به همراه سایر گروه­ها با اهداف مشابه مانند جماعت الاحرار، لشکر اسلام، گروه سعید سجنا، جندالله و حامیان داعش انجام داده­اند. سایر حملات تروریستی از سوی شورشیان ملی­گرای سندی و بلوچ و نیز گروه­های فرقه­گرای سنی و شیعه سازمان­دهی شده است (Pakistan Institute for Peace Studies, 2015: 7). این نشان می­دهد که داعش یکی از چند گروه جهادگرای فعال در پاکستان بوده و فقط عملیات­های معدودی را انجام داده است. ضمن اینکه، جهادگرایی تنها ایدئولوژی حاکم بر افراط­گرایان پاکستان نیست و ایدئولوژی­های ملی­گرایانه و تجزیه­طلبانه نیز نقش در خور توجهی در خشونت­ورزی در این کشور دارند.

در سال 2016، مجموعاً 315 عملیات تروریستی در کل پاکستان گزارش شده است که از بین آن مسئولیت 20 عملیات بر عهده داعش است (Pakistan Institute for Peace Studies, 2016: 83). طبق داده­های بنیاد مطالعات صلح پاکستان، نه حمله تروریستی توسط داعش و شبکه­های همراه آن در سال 2016 در پاکستان اتفاق افتاده است که بر اثر آن 129 نفر کشته و 112 نفر زخمی شده­اند. اغلب این حملات توسط لشکر جهنگوی العالمی یکی از شاخه­های لشکر جهنگوی انجام شده است (Zahid, 2017: 10). طی همین سال، حضور حامیان و وابستگان داعش در برخی بخش­های پاکستان به عنوان یک تهدید جدی مطرح شد (Pakistan Institute for Peace Studies, 2016: 10). اما در مجموع، تحریک طالبان پاکستان و گروه­های طالبان محلی به همراه سایر گروه­ها با اهداف مشابه نظیر جماعت الاحرار، لشکر اسلام، گروه سعید سجنا و حامیان داعش بیش از 62 درصد از کل 441 حمله تروریستی در سال 2016 را بر عهده گرفته­اند. بقیه حملات تروریستی بر عهده گروه­های شورشی سندی و لوچ و نیز جنبش­های فرقه­گرای سنی و شیعه است. لشکر جهنگوی همزمان در دسته اول و دسته دوم جای می­گیرد (Pakistan Institute for Peace Studies, 2016: 14). این نشان می­دهد که نقش گروه­های اسلام­گرا از جمله داعش و حامیانش در میزان خشونت جاری در پاکستان نسبت به سال 2015 حدود 5 درصد افزایش داشته است.

در سال 2017، مجموعاً 277 عملیات تروریستی در کل پاکستان گزارش شده است که از بین آن، داعش مسئولیت 18 مورد را بر عهده گرفت. همچنین در همین سال، 908 تروریست یا عضو سازمان­های رادیکال در سرتاسر پاکستان دستگیر شدند که 55 تن آنها وابسته به داعش بودند (Pakistan Institute for Peace Studies, 2017: 102). طبق گزارش بنیاد مطالعات صلح پاکستان، هرچند در سال 2017 حملات تروریستی در پاکستان 16 درصد کاهش پیدا کرد اما عملیات‌های داعش در ایالت بلوچستان و ایالت سند افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد (فارس­نیوز، 1396: 18 دی). گزارش مذکور نشان می­دهد که حملات داعش در سند و بلوچستان مرگبارترین حملات تروریستی در این ایالت­ها بوده است؛ زیرا در 6 حمله منتسب به داعش 153 نفر کشته شده­اند (The Hindu, 2018: January 08). در مجموع، حدود 58 درصد حملات ترویستی سال 2017 بر عهده تحریک طالبان پاکستان و گروه­های منشعب از آن به همراه گروه­های ستیزه­جوی دارای اهداف مشابه نظیر لشکر اسلام و حامیان داعش است. بقیه حملات را گروه­های ملی­گرای شورشی و ستیزه­جویان فرقه­گرا بر عهده گرفته­اند (Pakistan Institute for Peace Studies, 2017: 17). این نشان می­دهد که مجدداٌ در سال 2017، سهم گروه­های جهادگرا از جمله داعش و حامیانش در عملیات­های ترویستی کاهش داشته است.

گزارش­های بالا به طور خاص نشانگر سهم داعش از عملیات­های تروریستی و آسیب­های آن است. در کنار گزارش­های مذکور می­توان به جدول­ها و نمودارهای زیر که بر پایه داده­های بنیاد مدیریت منازعه ترسیم شده، رجوع کرد که نشان می­دهد علی­رغم گسترش فعالیت داعش بعد از 2014 شاهد تحول جدی در خشونت­ورزی در پاکستان نیستیم (در این مورد، نک. جدول­های شماره 6، 7 و 8 به همراه نمودارهای شماره 6، 7 و 8).

همان طور که جدول و نمودار بالا نشان می­دهد، بعد از سال 2014 شاهد کاهش تدریجی میزان انفجارهای تروریستی و آسیب­های ناشی از آن بوده­ایم. این نشان می­دهد که حضور داعش در پاکستان باعث وخامت اوضاع نشده است. این در حالی است که در ابتدای ظهور داعش در پاکستان، بسیاری از تحلیل­گران بر این باور بودند که حضور داعش می­تواند باعث افزایش تصاعدی انفجارهای تروریستی شود. زیرا از یکسو طرفداران این گروه دست به این کار می­زنند و از سوی دیگر، سایر گروه­های جهادگرا در رقابت با داعش و برای اثبات وجود خود فعالیتشان را در این زمینه افزایش می­دهند (Pakistan Institute for Peace Studies, 2014: 45).

از نمودار و جدول بالا پیدا است که بر خلاف کاهش منظم میزان انفجارهای ترویستی (جدول 9 و نمودار 7)، حملات انتحاری از سال 2014 به بعد روند کاهشی منظمی ندارد. تأسف­برانگیزتر اینکه میزان کشته­های ناشی از این حملات به طور مرتب به ویژه بعد از 2015 در حال افزایش بوده است؛ به نحوی که میزان کشته­های ناشی از حملات انتحاری در سال 2017 حدود دو برابر سال 2015 است. این می­تواند زنگ خطر فعالیت­های انتحاری داعش باشد که یک مورد برجسته آن را در ژوئیه 2018 در تجمع انتخاباتی در ایالت بلوچستان شاهد بودیم.

نمودار و جدول بالا نشان می­دهد که اولاً، تروریست­ها خود اولین قربانیان عملیات­های تروریستی هستند و غیرنظامیان و نظامیان در رده­های بعدی قرار می­گیرند. این آمار به ویژه در شرایطی که برخی تحلیل­گران از مماشات نیروهای امنیتی پاکستان با جهادگرایان سخن می­گویند، قابل توجه است. ثانیاً، بعد از سال 2014 شاهد کاهش منظم میزان مرگ و میر ناشی از عملیات­های تروریستی هستیم؛ به نحوی که میزان مرگ و میر سال 2017 حدود یک چهارم میزان مرگ و میر در سال 2014 است. مجموع این موارد نشان می­دهد که داعش از نظر فضای کلی خشونت­ورزی تأثیر معنی­داری نداشته است. 

6. نتیجه­گیری

هدف اصلی این مقاله، سنجش میزان خشونت­ورزی در پاکستان تحت تأثیر حضور داعش در این کشور بود. دستیابی به این هدف دو نکته را آشکار می­کرد. نخست اینکه میزان نفوذ داعش در پاکستان را نشان می­داد. این امر به ویژه از آن جهت اهمیت دارد که جو عمومی قائل به نفوذ گسترده داعش در پاکستان است. دوم اینکه، میزان جدیت دولت پاکستان (شامل سیاسیون و نظامیان) در برخورد با گروه­های تروریستی به طور کلی و داعش به طور خاص را نشان می­داد. این مورد نیز از آن رو اهمیت داشت که راهبرد دولت پاکستان در مبارزه با تروریسم و داعش مبهم و مورد تردید بوده است.

برای رسیدن به هدف بالا، ابتدا قربانیان عملیات­های ترویستی در پاکستان و آمارهای موجود در این زمینه به ترتیب مورد بررسی قرار گرفته است. سپس، نگارنده با خوانش انتقادی، راهبرد گام به گام دولت پاکستان در مقابله با داعش را بررسی کرده و نشان داده که چگونه دولت مذکور به طور مرتب رویکرد سختگیرانه­تری را در قبال این گروه اتخاذ کرده است. سرانجام، تلاش شده که رابطه میان دو متغیر مستقل (افزایش عملیات­های تروریستی و فعالیت­های ضدتروریستی) و متغیر وابسته (سطح خشونت) بررسی شود. برای بررسی این رابطه حتی­الامکان از داده­های کمی استفاده شده است. مقایسه رابطه بین این دو متغیر طی سه سال قبل از ظهور داعش در سال 2014 و سه سال پس از آن نشان می­دهد که تغییر معنی­داری در میزان خشونت ناشی از عملیات­های تروریستی و فعالیت­های ضدتروریستی در پاکستان رخ نداده است.

شاخص­های مبنایی در این پژوهش شاخص­های مرتبط با خشونت­ورزی بوده است که بیش از همه بر تعداد کشته-ها و زخمی­های ناشی از عملیات­های ترویستی و فعالیت­های ضدتروریستی به تفکیک در مورد نظامیان، تروریست­هاو غیرتروریست­ها تمرکز شده است. برای سنجش نقش داعش نیز به تعداد عملیات­هایی که داعش مسئولیت آن را بر عهده گرفته و تعداد تروریست­های داعشی که بازداشت شده­اند استناد شده است. آمارهای مورد استفاده در این پژوهش از منابع متعدد به ویژه منابع پاکستانی و هندی به دست آمده است.

در پایان، به نظر می­رسد که حضور و فعالیت داعش در پاکستان علاوه بر تاثیرگذاری بر امنیت این کشور، به طور کلی برای امنیت منطقه جنوب آسیا و ایران نیز حائز اهمیت بوده و به عنوان یک تهدید جدی تلقی می­شود. این تهدید به ویژه بعد از تضعیف داعش در سوریه و عراق، جدی­تر از قبل شده و می­تواند در مرزهای شرقی ایران باعث ناامنی شود. این موارد و چشم­انداز تهدید در این حوزه تحت تأثیر فعالیت داعش می­تواند در پژوهش­های بعدی مورد بررسی قرار گیرد.

7. فهرست منابع

الف) فارسی

ایسنا (1397) « ۱۲۸ کشته و ۱۵۰ زخمی در حمله انتحاری بلوچستان پاکستان/ داعش بر عهده گرفت». 22 تیر. موجود در: https://www.isna.ir/news/97042211909/.

بصیری، محمدعلی و دیگران (1396) «واکاوی تهدیدات امنیتی داعش بر محور مقاومت و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران». فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، سال چهاردهم، شماره 48، صص. 26-7.

پرس­تی­وی (2016) «شصت کشته و یکصد مجروح در حمله به دانشکدۀ پلیس کویته». 25 اکتبر، موجود در: http://www.presstv.com/DetailFr/2016/10/25/490560/Gunmen-attack-Quetta

تابناک (1393) «تکذیب حضور داعش در پاکستان». 2 آذر، موجود در:  http://www.tabnak.ir/fa/news/451928/

تسنیم (1396) «نفوذ داعش در پاکستان؛ «لشکر جهنگوی» و «تحریک طالبان » شرکای مهم این گروه تروریستی هستند». 17 اردیبهشت، موجود در: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/02/17/1400218/

خبرگزاری آناتولی (2016) «داعش حمله تروریستی امروز پاکستان را برعهده گرفت». 25 اکتبر، موجود در: https://www.aa.com.tr/fa

خبرگزاری خاورمیانه (1394) «گروههای تروریستی و داعش در صدد کشتار شیعیان در پاکستان». 17 عقرب، موجود در: https://middleeastpress.com/slideshow

خبرگزاری میزان (1396) «35 گروه تروریستی پاکستان با داعش ارتباط دارند». 27 دی، موجود در: http://www.mizanonline.com/fa/news/112304/35

ختک، داوود (1393) «آیا داعش در افغانستان و پاکستان برایش جای پا باز خواهد کرد؟» ترجمه حمید مهدوی، مجله فارین پالیسی، به نقل از: اطلاعات روز، 7 عقرب، موجود در: http://etilaatroz.com/15301/

دیپلماسی ایرانی (1393) «آغاز به کار دفتر "داعش" در پاکستان». 27 مهر، موجود در: http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1939787/

راجرز، پل (1392) «تروریسم». در، پل، دی ویلیامز. درآمدی بر بررسی­های امنیت. ترجمه علیرضا طیب. تهران: نشر امیرکبیر. صص. 291-271.

رمضانی بونش، فرزاد (1396) «نگاهی گذرا به حضور داعش در پاکستان»، خبرگزاری صدای افغان، 11 میزان، موجود در: http://www.avapress.com/fa/article/150846/

شاهقلیان قهفرخی، رضا و علی­اکبر رستمی (1395) «تبیین زیرساختارهای ایدئولوژیک و ساختاری گروه تکفیری-تروریستی داعش». فصلنامه مدیریت و پژوهش های دفاعی، سال پانزدهم، شماره 38 ، زمستان 1395 ، صص. 154-119.

شبکه خبر (1396) «حمله تروریستی در کویته پاکستان کار داعش بود». 21 خرداد،  موجود در: http://www.irinn.ir/fa/news/504235/

طارمی، کامران (1395) «ارزیابی نتایج استراتژی نظامی منطقه­ای امریکای اوباما»، فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام، سال هفدهم، شماره 4، صص. 169-143.

العالم (1397) «آمریکا داعش را به مرزهای افغانستان و پاکستان منتقل کرده است». 13 خرداد، موجود در: http://fa.alalam.ir/news/3598321/

عبدالله­پور، محمدرضا (1396) «داعش: گذار از راهبرد نظامی به امنیتی»، فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام، سال هجدهم، شماره 3، صص. 165-145.

فارس­نیوز (1396) «هشدار درباره نفوذ داعش در پاکستان». 18 دی، موجود در: https://www.farsnews.com/news/13961018000891/

قربانی، مژگان و سرور سوری (1395) «تأثیر داعش بر هویت و امنیت ایران در چارچوب نظریه سازه­انگاری». فصلنامه مطالعات خاورمیانه. سال بیست وسوم. شماره دوم. صص. 126-99.

وان­تی­وی­نیوز (2018) «روسیه و پاکستان برای مبارزه مشترک با هراس افگنانی چون داعش، اعلام آماده‌گی کردند». 21 فوریه، موجود در: http://www.1tvnews.af/fa/news/afghanistan/33487-2018-02-21-13-22-43

الوقت (1395) «داعش در پاکستان شیعیان را تهدید به حمله کرد». 21 بهمن، موجود در: http://alwaght.com/fa/News/87379/

هیوود، اندرو (1396) سیاست جهانی. ترجمه عبدالرحمن عالم. تهران: نشر قومس.

ب) انگلیسی

Ahmed, Jibran & Kay Johnson (2016) “Linked to Taliban and ISIS, Pakistani group seizes notoriety with bomb in park”, March 28. Available on: https://www.reuters.com/article/us-pakistan-blast-militants/linked-to-taliban-and-isis-pakistani-group-seizes-notoriety-with-bomb-in-park-idUSKCN0WU1F4.

Akhtar, AS, Ahmed, AN (2015) “Conspiracy and statecraft in postcolonial states: Theories and realities of the Hidden Hand in Pakistan’s war on terror”. Third World Quarterly, Vol.36, No.1, pp.94-110.

Azami, Dawood (2016) ‘The Islamic State in South and Central Asia’; Survival: Global Politics and Strategy; Vol. 58; No. 4; pp. 131-158.

Bapat, N. A. (2011). Transnational terrorism, US military aid, and the incentive to misrepresent. Journal of Peace Research, 48(3), 303–318.

Basit, Abdul (2017) “IS Penetration in Afghanistan-Pakistan Assessment, Impact and Implications”, Perspectives on Terrorism, Vol. 11, No. 3, pp. 19-39.

Bellamy, A. J. (2005). Is the War on Terror Just? International Relations, 19(3), 275–296.

Choi, Seung-Whan & Patrick James (2016) “Why Does the United States Intervene Abroad? Democracy, Human Rights Violations, and Terrorism”, Journal of Conflict Resolution, Vol. 60, Vol.5, pp. 899-926. 

Collier, Paul et al. (2008) “Beyond greed and grievance: Feasibility and civil war”, Oxford Economic Papers, Vol. 61, No.1, pp. 1–27.

Gatestone institute (2017) “ISIS Takes Hold in Pakistan”, December 28. Available on: https://www.gatestoneinstitute.org/11607/isis-pakistan.

Hossain, Md Sazzad (2018) “Social Media and Terrorism: Threats and Challenges to the Modern Era”. South Asian Survey. Vol.22, No.2, pp. 136–155.

Houck, Sh. C., Repke, M. A., & L. G. Conway (2017) ‘Understanding what makes terrorist groups’ propaganda effective: an integrative complexity analysis of ISIL and Al Qaeda’; Journal of Policing, Intelligence and Counter Terrorism; Vol. 12; No. 2; pp. 105-118.

Kristensen, Hans M. & Robert S. Norris (2011) “Pakistan’s nuclear forces, 2011”, Bulletin of the Atomic Scientists, Vol.67, No.4, pp. 91–99.

Langlois, Catherine C. & Jean-Pierre P. Langlois (2011) “The Escalation of Terror: Hate and the Demise of Terrorist Organizations”, Conflict Management and Peace Science, Vol 28, No.5, pp. 497–521.

Langlois, Catherine C. & Jean-Pierre P. Langlois (2011) “The Escalation of Terror: Hate and the Demise of Terrorist Organizations”, Conflict Management and Peace Science, Vol 28, No.5, pp. 497–521.

Lee, C. (2018). Oil and Terrorism: Uncovering the Mechanisms. Journal of Conflict Resolution, 62(5), 903–928.

Masood, Salman (2017) “ISIS Claims Suicide Bombing That Killed at Least 15 in Pakistan”, August 13.Available on: https://www.nytimes.com/2017/08/13/world/asia/pakistan-suicide-bomber-motorbike.html.

McKirdy, Euan et al. (2018) “ISIS claims responsibility for killing of Pakistani Christian family”, April 3. Available on: https://edition.cnn.com/2018/04/03/asia/pakistan-isis-christian-family-killed-intl/index.html

Mehlum, Halvor et al. (2002) “Plunder & Protection Inc”, Journal of Peace Research, Vol. 39, No.4, pp. 447–459.

Meierrieks, D., & Gries, T. (2013). Causality between terrorism and economic growth. Journal of Peace Research, 50(1), 91–104.

Nytimes (2017) “ISIS Claims Suicide Bombing That Killed at Least 15 in Pakistan”, August 13. Available on: https://www.nytimes.com/2017/08/13/world/asia/pakistan-suicide-bomber-motorbike.html.

O'Connor, Tom (2017) “Where Will ISIS Be in 2018? Iran Says Afghanistan and Pakistan Are Next as Islamic State Loses in Iraq and Syria”, December 12. Available on: http://www.newsweek.com/where-isis-2018-iran-says-afghanistan-pakistan-islamic-state-loses-iraq-syria-745837.

Pakistan Institute for Peace Studies (2014) Pakistan Security Report. Available on: https://www.pakpips.com/article/book/pakistan-security-report-2014.

Pakistan Institute for Peace Studies (2015) Pakistan Security Report. Available on: https://www.pakpips.com/article/book/pakistan-security-report-2015.

Pakistan Institute for Peace Studies (2016) Pakistan Security Report. Available on: https://www.pakpips.com/article/book/pakistan-security-report-2016.

Pakistan Institute for Peace Studies (2017) Pakistan Security Report. Available on: https://www.pakpips.com/article/book/pakistan-security-report-2017.

Piazza, J. A. (2011). Poverty, minority economic discrimination, and domestic terrorism. Journal of Peace Research, 48(3), 339–353.

Reuters (2017) “Pakistan is going after ISIS fighters hiding out in its volatile tribal areas”, July 16. Available on: http://www.businessinsider.com/r-pakistan-launches-military-operation-in-tribal-areas-targeting-islamic-state-2017-7.

Richmond, Oliver & Audra Mitchell (2011) “Peacebuilding and critical forms of agency: From resistance to subsistence”, Alternatives: Global, Local, Political, Vol. 36, No. 4, pp. 326–344.

Saxena, C. (2019) “A Case for Coherence as Analytical Tool: ISI’s Use of Taliban and Pakistan’s Foreign Policy”. Jadavpur Journal of International Relations, Vol.23, No.2, pp.121–141.

Sheikh, Mona K. (2017) “Islamic State Enters Al-Qaeda's Old Hotbed: Afghanistan and Pakistan”, Connections, Vol. 16, No. 1, pp. 37-49.

Soliev, Nodirbek (2015b) “Central Asia’s New Threat Landscape: An Assessment”, Counter Terrorist Trends and Analyses, Vol. 7, No. 6, pp. 36-45.

Spaniel, W. (2019). Rational Overreaction to Terrorism. Journal of Conflict Resolution, 63(3), 786–810.

The Hindu (2018) “ISIS on rise in Pakistan: report”, January 08. Available on: http://www.thehindu.com/news/international/isis-on-rise-in-pakistan-report/article22397277.ece.

Tilly, C. (2004). Terror, Terrorism, Terrorists. Sociological Theory, 22(1), 5–13.

Waraich, Omar (2015) “ISIS Faces a Crowded Landscape of Terror in Pakistan”, February 26. Available in: http://time.com/3720070/isis-pakistan-terror/.

Wozniak, Jesse SG (2017) “Iraq and the material basis of post-conflict police reconstruction”, Journal of Peace Research, Vol. 54, No.6, pp. 806–818.

Younas, Javed & Todd Sandler (2016) “Gender Imbalance and Terrorism in Developing Countries”, Journal of Conflict Resolution, Vol. 61, No.3, pp. 483-510.

Zahid, Farhan (2017) “IS Footprint in Pakistan: Nature of Presence, Method of Recruitment, and Future Outlook”, Counter Terrorist Trends and Analyses, Vol. 9, No. 5, pp. 9-12.